Τίτλος διδακτικού σεναρίου
«Τόποι -Μνημεία -Μουσεία για τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο. Το παράδειγμα της Θεσσαλονίκης»
Εισαγωγή
«Ας μη γελιόμαστε: η εικόνα που έχουμε για τους άλλους λαούς ή και για εμάς τους ίδιους συνδέεται με την ιστορία που μας έχουν αφηγηθεί όταν ήμασταν παιδιά. Η ιστορία αυτή μας σημαδεύει σε ολόκληρη τη ζωή μας»
Marc Ferro
Με το παρόν διδακτικό σενάριο επιχειρείται μία προσέγγιση υλικών καταλοίπων του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Τα σημάδια του είναι ανεξίτηλα στη χώρα μας, σχεδόν σε όλες τις πόλεις και τα χωριά της Ελλάδας. Παρόλ' αυτά τα παιδιά αποφοιτούν από τα σχολεία γνωρίζοντας ελάχιστα για την ιστορική αυτή περίοδο. Επιλέγεται εδώ το βασικό μέσο διερεύνησης να είναι οι ιστορικοί τόποι, τα μνημεία και τα μουσεία που σχετίζονται με την περίοδο. Η επιλογή προκύπτει από το γεγονός ότι η αμεσότητα που προσδίδει η πιθανή καθημερινή επαφή με έναν ιστορικό τόπο (π.χ. βρίσκεται στη γειτονιά του σχολείου ή έχει μία σύγχρονη χρήση) και η υλικότητα των μνημείων που βρίσκονται στις πλατείες και των αντικειμένων που συναντούν οι μαθητές σε ένα μουσείο μπορούν να «ζωντανέψουν» την ιστορία και να εξάψουν το ενδιαφέρον για περαιτέρω διερεύνηση. Ταυτοχρόνως, δίνεται η ευκαιρία στους μαθητές αλλά και στους εκπαιδευτικούς να προσεγγίσουν γεγονότα και πρόσωπα με αφετηρία αυτό που τους είναι ήδη γνωστό, αυτό που βρίσκεται στον τόπο τους. Από το άμεσο και το γνωστό επιχειρείται η ανάδειξη του γενικού κλίματος και των γεγονότων της εποχής.
Συγκεκριμένα, επιλέγεται η πόλη της Θεσσαλονίκης ως μία χαρακτηριστική περίπτωση πόλης που έζησε πρώτη τη γερμανική εισβολή και κατάκτηση, που δημιούργησε τους πρώτους πυρήνες αντίστασης, που έζησε τον εγκλεισμό και τις εκτελέσεις αντιστασιακών στο στρατόπεδο Παύλου Μελά και στις φυλακές του Επταπυργίου, που υπέμεινε τη μεγάλη πείνα και τη μαύρη αγορά. Επιλέγεται η Θεσσαλονίκη για τη μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα της Ελλάδας που εξευτελίστηκε στην πλατεία Ελευθερίας και δέχτηκε πολλαπλά χτυπήματα, όπως την καταστροφή του νεκροταφείου της που βρισκόταν στον σημερινό χώρο του Αριστοτελείου, πριν οδηγηθεί στην εξόντωσή της.
Στη σύγχρονη πόλη κάποιοι τόποι στέκουν ακόμη, χωρίς όμως να αναδεικνύεται η ιδιαίτερη πορεία τους, ενώ σε άλλους υπάρχει μία ελάχιστη μνημόνευση με μνημεία που στήθηκαν πρόσφατα. Ακόμη, μέσα από την αφήγηση του Εβραϊκού Μουσείου και τις συλλογές του Πολεμικού Μουσείου επιχειρείται η ανασύνθεση κάποιων ιστοριών της εποχής. Είναι σαφές ότι το παράδειγμα της Θεσσαλονίκης μπορεί να αποτελέσει μία βάση για τον εκπαιδευτικό που ζει και εργάζεται σε κάποια άλλη ελληνική πόλη ή χωριό. Μέσα από τις διδακτικές προτάσεις που παρέχονται ο εκπαιδευτικός μπορεί να πάρει ιδέες για να μελετήσει και να ερευνήσει μαζί με τους μαθητές του την ιστορία του δικού τους τόπου.
Η παρούσα πρόταση, λοιπόν, θέτει τον μαθητή στη θέση του ερευνητή με την έννοια ότι παρέχει μία ποικιλία πηγών προς διερεύνηση. Οι ιστορικοί τόποι, τα μνημεία και τα μουσεία με τα αντικείμενά τους αποτελούν κάποια από τα είδη πηγών που μελετά σήμερα ο σύγχρονος ιστορικός. Εδώ η προσέγγισή τους γίνεται με την ταυτόχρονη συμβολή και άλλων πηγών -γραπτών, παραστατικών, οπτικοακουστικών. Πρωτογενείς πηγές, όπως εφημερίδες, αφίσες και φωτογραφίες εποχής, συνδυάζονται με δευτερογενείς, όπως ιστοριογραφικά κείμενα, άρθρα και μαρτυρίες, προφορικές ή γραπτές. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη λογοτεχνία και στην προφορική ιστορία ως πηγών ανασύνθεσης των μνημονικών τόπων, ακριβώς διότι μέσω της υποκειμενικής οπτικής «εξανθρωπίζουν» την ιστορία. Επομένως, μέσα από τα «υλικά γεγονότα», όπως ονομάζει ο ιστορικός Τοντόρωφ τα διάφορα είδη πηγών, και τα «μνημονικά ίχνη» που καταγράφονται στη μνήμη των ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα, επιχειρείται να δοθεί μία από τις πολλές πτυχές και ερμηνείες της ιστορίας.
Είναι σαφές ότι οι κατοχικοί μνημονικοί τόποι είναι ελάχιστα διερευνημένοι, γεγονός που σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε την Κατοχή. Η συλλογική ιστορική μνήμη, λοιπόν, δημιουργείται με βάση τα άλυτα εθνικά τραύματα και βασίζεται εν μέρει στη λήθη και στην αποσιώπηση. Καθήκον του εκπαιδευτικού είναι να μην αφήσει στην τύχη και σε πολιτικές ή άλλες σκοπιμότητες τη διαμόρφωση της μνήμης των μαθητών του, αλλά να αναδείξει τις πολλαπλές οπτικές και πτυχές και να «σημαδέψει», όπως λέει ο Ferro, δημιουργικά τους μαθητές του ωθώντας τους προς τη διερεύνηση και την κριτική στάση απέναντι σε κάθε δοσμένη ερμηνεία. Ελπίζουμε πως το παρόν σενάριο κινείται προς αυτήν την κατεύθυνση.
Σκοποθεσία
Επιδιώκεται οι μαθητές:
- Να γνωρίσουν τόπους, μνημεία και μουσεία της πόλης τους που σχετίζονται με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο
- Να αντιληφθούν τη σημασία των μνημείων και των τεκμηρίων του παρελθόντος στη διαμόρφωση της Ιστορίας
- Να διερευνήσουν τους τρόπους με τους οποίους οι τόποι αλλάζουν χρήση και πώς αυτοί επιδρούν στη σύγχρονη κοινωνία
- Να κατανοήσουν τους λόγους και τις προϋποθέσεις δημιουργίας μνημείων και μουσείων
- Να αντιληφθούν τη συμβολή της προφορικής ιστορίας και των μαρτυριών στη διαμόρφωση της ιστορικής συνείδησης
- Να έρθουν σε επαφή με διάφορα είδη ιστορικών πηγών
- Να γνωρίσουν τον τρόπο εργασίας του ιστορικού
- Να διαμορφώσουν άποψη για την αξία διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς
- Να ταυτιστούν με τα προβλήματα των άλλων
- Να αναγνωρίσουν ότι η Ιστορία αφορά τόπους και ανθρώπους και όχι μόνο κράτη, γεγονότα, μάχες κ.λπ.
Δεξιότητες
Επιδιώκεται οι μαθητές:
- Να διακρίνουν τα διάφορα είδη πηγών
- Να αναλύουν τα στοιχεία σε πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές (τι, ποιος, πού, πότε, γιατί)
- Να εφαρμόζουν κριτήρια αξιοπιστίας των πηγών
- Να εντοπίζουν σε χάρτη τόπους, μνημεία και μουσεία της πόλης τους
- Να διερευνούν με επιτόπια έρευνα
- Να παρουσιάζουν τα αποτελέσματα της έρευνάς τους
- Να συνεργάζονται για την παραγωγή ενός ομαδικού έργου
- Να χρησιμοποιούν και να συνδυάζουν τις νέες τεχνολογίες και το διαδίκτυο
Μεθοδολογία
- Ερευνητική στρατηγική: ο μαθητής ως ερευνητής
- Μορφές διδασκαλίας: μονολογική, διαλογική, ερευνητική-ανακαλυπτική, βιωματική
- Οργάνωση της διδασκαλίας: ομαδική, μεικτή
- Μέθοδος: project
- Μέσα:
- Διδακτικό εγχειρίδιο
- Άλλα μέσα διδασκαλίας-πρόσθετο υλικό:
- Ιστορικά κείμενα
- Φωτογραφίες
- Μαρτυρίες (γραπτές και οπτικοακουστικές)
- Λογοτεχνικά κείμενα-αποσπάσματα
- Διαδίκτυο (γενικές πληροφορίες, άρθρα, βίντεο κ.ά.)
Περιεχόμενο
Υλικό αφόρμησης
Χριστιανόπουλος, Ντίνος (2014). Θεσσαλονίκην, ού μ' εθέσπισεν..., Αθήνα: Ιανός, σ. 66-70.
Εν τω μεταξύ, με το έμπα του Απρίλη τα πράγματα άλλαξαν εντελώς. Κηρύχτηκε ο ελληνογερμανικός πόλεμος στις 6 Απριλίου του '41, και πριν καλά καλά το χωνέψουμε, στις 9, τρεις μόλις μέρες μετά την κήρυξη, έμπαιναν οι Γερμανοί στη Θεσσαλονίκη. Είχαμε ολοκληρώσει πλέον την μετακόμιση και επρόκειτο στις 9 Απριλίου να πάμε οριστικά στο νέο μας σπίτι, που δεν μας βόλευε και πολύ. Ήταν πολύ πιο στενό, ένα μικρό δωμάτιο και ένας αστείος διάδρομος που έπαιζε ρόλο σαλονιού. Στο δωμάτιο θα κοιμούνταν οι γονείς μου και στο μισό κομμάτι του διαδρόμου πάλι με παραβάν θα έβαζα εγώ το κρεβάτι μου καθώς κι ένα πολύ μικρό τραπεζάκι (που το είχαμε ως τότε για την πλύση) και θα κοιμόμουνα εκεί. Στις 9, λοιπόν, Απριλίου, το πρωί, πήρα κάτι ελαφρά συμπράγκαλα, που είχαν απομείνει στο παλιό σπίτι, και βγήκα στην Εγνατία, οπότε με έκπληξη μου είδα πολύν κόσμο να στέκεται στο πεζοδρόμιο και κάτι να περιμένει. Είχε διαδοθεί ότι έμπαιναν οι Γερμανοί στη Θεσσαλονίκη. Η Εγνατία είχε γεμίσει από κόσμο, όχι πάρα πολύ βέβαια, αλλά τόσο ώστε να καταλάβει κανείς ότι κάτι πολύ σοβαρό συνέβαινε. Βέβαια δεν φαίνονταν τίποτε, αλλά είχε μαθευτεί ότι οι Γερμανοί ήταν ήδη στο Βαρδάρι και ότι σιγά σιγά θα περνούσαν από μπροστά μας για να κατευθυνθούν προς το στρατηγείο. Πράγματι, αφού περιμέναμε κάμποση ώρα, άρχισαν από μακριά να φαίνονται οι πρώτοι Γερμανοί. Πρώτα πρώτα έρχονταν μια σειρά από μοτοσικλετιστές και ακολουθούσαν μετά κάποια μικρά αυτοκίνητα. Οι μοτοσικλετιστές ήταν αρκετοί. Γεμάτοι περηφάνια και φοβερά βλοσυροί, κορδωμένοι επάνω στις μοτοσικλέτες τους, σωστοί κοσμοκαταχτητές. Έβλεπα κάποιους κυρίους, που προσπαθούν να κρατηθούν και να μην κλάψουν - ταυτόχρονα έβλεπα και κάποιους άλλους που ετοιμάζονταν να χειροκροτήσουν. Και πράγματι χειροκροτούσαν. Εγώ, σαν χαμένος πλέον, καθόμουν και έβλεπα όλα αυτά και δεν ήξερα τι να κάνω. Ένιωθα πολύ βαριά την καρδιά μου και μυριζόμουν την επερχόμενη συμφορά. Άλλωστε, διαβάζοντας ως το τέλος τις εφημερίδες, είχα προλάβει να μάθω το τρομερότερο απ' όλα, ότι δηλαδή, παρά τον ηρωισμό του στρατού μας, νικηθήκαμε. Εκεί λοιπόν που στεκόμουνα στο πεζοδρόμιο της Εγνατίας, με έκπληξη διαπίστωσα ότι δίπλα μου ακριβώς στέκονταν κι ένα συνομήλικό μου κοριτσάκι, ξανθούτσικο, με μπουκλάκια, και βαστούσε στο χέρι του – μα πώς δεν το είχα προσέξει νωρίτερα; - ένα μεγάλο στεφάνι. Δεν πήγε το μυαλό μου τόση ώρα να αναρωτηθώ, τι ήθελε αυτό το κοριτσάκι με το στεφάνι και περίμενε σιωπηλό. Όταν όμως είδα τον πρώτο μοτοσικλετιστή, ξαφνικά κατάλαβα: αυτός ο μοτοσικλετιστής είχε περασμένα στο λαιμό του τουλάχιστον τρία στεφάνια. Στεφανωμένοι ήταν κι οι άλλοι μοτοσικλετιστές, με λιγότερα στεφάνια. Τότε σκέφτηκα, «μπάς και αυτό το κοριτσάκι κρατάει το στεφάνι για να στεφανώσει τους Γερμανούς;». Αυτό ήταν ακριβώς! Ξαφνικά το κοριτσάκι, με απερίγραπτό θάρρος, εκεί που δεν το περίμενε κανείς, προχωράει μπροστά στο δρόμο, σταματάει στη μέση του δρόμου και αναγκάζει όλο το γερμανικό άγημα να σταματήσει. Φαίνεται όμως ότι αυτά είχαν επαναληφθεί πολλές φορές από το Βαρδάρι ως τον Άη-Θανάση και γι' αυτό οι Γερμανοί το ήξεραν και δεν παραξενεύτηκαν. Έδωσε το σύνθημα ο πρώτος, σταμάτησε όλο το άγημα, το κοριτσάκι με πολλή άνεση πήγε και κρέμασε στο λαιμό του μοτοσικλετιστή το στεφάνι, εκείνος το φίλησε και κάποιοι από το πεζοδρόμιο χειροκρότησαν. Και αμέσως μετά η φάλαγγα συνέχισε το δρόμο της. Τι ήταν να το δω αυτό! Με ζώσαν μαύρα φίδια. Ένας ολόκληρος κόσμος γκρεμίζονταν εκείνη τα στιγμή μέσα μου. Ένα κοριτσάκι στην ηλικία μου να στεφανώνει αυτούς τους ανθρώπους που έρχονταν να μας σκλαβώσουν! Ήταν τρομερό. Με βουρκωμένα μάτια, κυριολεκτικά ζεματισμένος, έτρεξα στο καινούριο μας σπίτι, όπου ήταν μόνη η μητέρα μου και μόλις με είδε κλαμένο και βουρκωμένο, με ρώτησε: «Τι έχεις; Τι έγινε; Τι μούτρα είναι αυτά;». Της διηγήθηκα με λυγμούς τα όσα είχα δει και τότε η μητέρα μου μού είπε: «Αυτοί οι στρατιώτες, παιδί μου, είναι συμφορά και θα μας κάνουν πολύ μεγάλο κακό».
Έτσι λοιπόν εγκατασταθήκαμε στο νέο μας σπίτι, στην οδό Φλωρίνης και, όπως σας είπα, ήμασταν από τις πρώτες οικογένειες που πλήρωσαν ακριβά τη γερμανική κατοχή και από τους πρώτους που κινδυνέψαμε να πεθάνουμε απ' την πείνα.
Εικόνα 1: Το εξώφυλλο της εφημερίδας Νέα Αλήθεια την 9η Απριλίου 1941, ημέρα εισόδου των Γερμανών στη Θεσσαλονίκη. Αναφέρεται η υποδοχή των Γερμανών από την ελληνική αντιπροσωπεία και η γερμανική προκήρυξη για ήρεμη συνέχιση όλων των εργασιών.
Εικόνες 2-3: Οι διαφορετικές αντιδράσεις κατά την είσοδο των Γερμανών στη Θεσσαλονίκη. Έρημοι δρόμοι από τη μία, ενθουσιώδης υποδοχή από την άλλη.
Ομάδα εργασίας 1
Στρατόπεδο Παύλου Μελά
«Τα διατηρητέα κτήρια του μεγάλου στρατοπέδου «Παύλου Μελά» στη Δυτική Θεσσαλονίκη, ανάμεσα στη Σταυρούπολη και την Πολίχνη, χτίστηκαν πριν από το 1905 και στέγασαν τουρκικές μονάδες στρατού. Μετά την απελευθέρωση συνέχισαν να στεγάζουν ελληνικές στρατιωτικές μονάδες έως τη δεκαετία του 1980 που εγκαταλείφθηκε. Η μεγαλύτερη έκτασή του, από τα 450 συνολικά στρέμματα, περιήλθε στην τοπική αυτοδιοίκηση της περιοχής για χώρους πρασίνου και ψυχαγωγίας.
Ανάμεσα στα διατηρητέα κτήρια είναι και το τζαμί του στρατοπέδου (χωρίς μιναρέ), το οποίο στη διάρκεια λειτουργίας του στρατοπέδου στέγαζε γραφεία στρατιωτικής μονάδας. Το τζαμί μετατοπίστηκε αρκετά μέτρα από την αρχική του θέση πάνω σε ράγες, όταν διαπλατύνθηκε η γειτονική λεωφόρος Λαγκαδά.
Σημερινή χρήση: Το στρατόπεδο έχει αποδοθεί στην Τοπική Αυτοδιοίκηση. Στα διατηρητέα κτήρια θα στεγαστούν διάφορες κοινωνικές χρήσεις και μουσεία, ενώ στους ελεύθερους χώρους θα αναπτυχθούν πάρκα και αθλητικές και ψυχαγωγικές υποδομές».
Ζαφείρης, Χρίστος (2014). Θεσσαλονίκη, η παρουσία των απόντων. Η κληρονομιά Ρωμαίων, Μουσουλμάνων, Εβραίων, Ντονμέδων, Φράγκων, Αρμένιων και Σλάβων. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο. σ. 88-89
«Στα τέλη του 19ου αιώνα κατασκευάζονται στη Θεσσαλονίκη μεγάλοι στρατώνες σε διάφορους ελεύθερους χώρους εκτός των τειχών της πόλης. Ένας από τους στρατώνες αυτούς είναι και ο στρατώνας πυροβολικού στην περιοχή του Στρατοπέδου Παύλου Μελά, κατασκευασμένος μεταξύ των ετών 1890 και 1905. Οι εγκαταστάσεις του προέκυψαν μετά την αγορά το 1890 από το Τουρκικό Δημόσιο του αντίστοιχου οικοπέδου έκτασης 49 τουρκικών στρεμμάτων από τη Σαφιγιέ Χανούμ, με όρια τη κεντρική αμαξιτή οδό (μετέπειτα Λαγκαδά) στα δυτικά, το ρέμα στα ανατολικά και νότια, και από δύο πλευρές αγρό της ίδιας ιδιοκτήτριας.
Το 1885 ο ταγματάρχης του Μηχανικού Νικόλαος Σχινάς, περιοδεύοντας στη Μακεδονία αναφέρει στις οδοιπορικές του σημειώσεις που εκδόθηκαν το 1886 για τον χώρο όπου αργότερα εγκαταστάθηκε το Στρατόπεδο: «δεξιόθεν της οδού δεξαμενή, παρά την οποία το θέρος κατασκηνώνει το ιππικόν». Περίπου είκοσι χρόνια αργότερα ο Γεώργιος Χατζηκυριάκος περιγράφει τις νέες εγκαταστάσεις του στρατοπέδου ως εξής: «Προελαύνοντες μικρόν ανωφερώς, παρερχόμεθα δεξιόθεν σειρά και αλληλουχίαν νεοκτίστων του πυροβολικού στρατώνων μετά σταύλων, κήπων και αποθηκών πυρομαχικών». Ο Π. Κοντογιάννης, στο «Μακεδονικό Ημερολόγιο» του 1911 αναφέρεται και στην τυπολογία των στρατώνων πυροβολικού σημειώνοντας ότι κτίστηκαν «κατά γερμανικά υποδείγματα». Η παρατήρηση αυτή δεν είναι μακριά από την αλήθεια αν ανατρέξει κανείς στο γεγονός ότι την περίοδο αυτή γερμανοί στρατιωτικοί αναλαμβάνουν την ευθύνη της αναδιοργάνωσης και του εκσυγχρονισμού του τουρκικού στρατού.
Ο νέος στρατώνας έδωσε το όνομά του και στην αμαξιτή οδό επί της οποίας είχε κτισθεί και η οποία συνέδεε την Θεσσαλονίκη με το Λαγκαδά και τη Καβάλα. Κατά την καταγραφή των δρόμων της συνοικίας Τσαΐρ το 1906 η οδός κατονομάζεται ως Λεωφόρος Topcu Kislasi (του στρατοπέδου Πυροβολικού).
Ο Τρύφων Ευαγγελίδης, στο βιβλίο του «Νέα Ελλάς» το 1913 περιγράφει τους στρατώνες ως εξής: «Αλλά το καύχημα των επ’ ολίγον ισχυσάντων Νεοτούρκων είναι οι στρατώνες του πυροβολικού, οίτινες, εκτός του ρυθμού, όστις δεν έχει τι το τουρκικόν, παρουσιάζουν τοιαύτην τελειότητα των διαμερισμάτων και εν γένει των πάντων, ώστε βεβαίως θα εξελάμβανέ τις ότι πρόκειται περί ιδρύματος Ευρωπαϊκού Κράτους».
Το 1912 στο στρατόπεδο εγκαθίσταται ο ελληνικός στρατός και η πρώτη χρήση του είναι για το στρατωνισμό μονάδων πυροβολικού και για την αεροπορική άμυνα. Την ίδια εποχή αποδίδεται στο Στρατόπεδο το όνομα του Μακεδονομάχου Παύλου Μελά.
Το 1931 το Στρατόπεδο του Παύλου Μελά επεκτείνεται προς το βορρά, με στόχο τη δημιουργία πεδίου ασκήσεων των τότε συνταγμάτων πυροβολικού.
Κατά τη γερμανική κατοχή το Στρατόπεδο λειτούργησε σαν φυλακή και προθάλαμος εκτελέσεων. Συνδέθηκε στενά με τη φυσική τούμπα που βρισκόταν απέναντι, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται η αρχή της οδού Πεσόντων Ηρώων. Η τούμπα ισοπεδώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Στις πλαγιές της στήνονταν οι μελλοθάνατοι. Στα χώματα της τούμπας στήθηκε άτυπα και το νεκροταφείο των εκτελεσθέντων, από τους συγγενείς τους. (πληροφορίες από το αρχείο του Σπύρου Λαζαρίδη, εκπαιδευτικού και Δημοτικού Συμβούλου Δήμου Σταυρούπολης).
Από μαρτυρίες που κατέγραψε στο ημερολόγιό του ο Λεωνίδας Γιασημακόπουλος, ο οποίος περιγράφει πλήρως τη ζωή στο στρατόπεδο κατά την κατοχή, ως θανατοποινίτης, επιβεβαιώνεται ότι σε χώρο γειτονικό στο στρατώνα διέμεναν όσοι έγκλειστοι προορίζονταν να ταξιδέψουν στη Γερμανία για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Το Στρατόπεδο Παύλου Μελά περιβάλλεται σήμερα από τις οδούς Λαγκαδά (δυτικά), Λεβαντή (βόρεια), Π. Μελά και Αγίας Μαρίνας (ανατολικά στα όρια με τους Δήμους Πολίχνης και Νεάπολης) και Δαβάκη (νότια στα όρια με τον Δήμο Νεάπολης). […]
Στο στρατόπεδο διασώζονται σήμερα κτίρια στρατιωτικά διαφόρων εποχών. Τα παλαιότερα και πλέον σημαντικά από πλευράς μορφολογικής και τυπολογικής κτίρια του αρχικού στρατοπέδου (1890-1905) είναι το Διοικητήριο της 9ης ΤΑΞΥΠ, το πρώην οθωμανικό τέμενος του τουρκικού στρατώνα και τα δύο μεγάλα διώροφα κτίρια στρατώνων με τους θαλάμους οπλιτών, διατεταγμένα σε ορθή γωνία.
Από τα υπόλοιπα κτίρια του στρατοπέδου κατά την περίοδο εγκατάστασης και επέκτασης των Συνταγμάτων Πυροβολικού του Ελληνικού Στρατού μετά το 1912, διακρίνονται για την τυπολογία τους τα κτίρια των στάβλων, των μαγειρείων, των εστιατορίων και αποθήκης επιστρατεύσεως, του πειθαρχείου-μουσείου οχημάτων, της αποθήκης οδηγών.
Χαρακτηριστικό στοιχείο του περιβάλλοντος χώρου και ιδιαίτερα στην περιοχή προς την οδό Λαγκαδά αποτελεί η φύτευση με υψηλό πράσινο που αποτελείται κυρίως από μεσογειακά πεύκα. Ιδιαίτερα προς το τμήμα της εισόδου του Στρατοπέδου στη συμβολή των οδών Λαγκαδά και Δαβάκη, η πυκνή φύτευση έχει δημιουργήσει ένα μικρό αλσύλλιο. Από πλευράς φυσικού περιβάλλοντος έχει εκλείψει, λόγω μπαζώματος για τη δημιουργία της οδού Δαβάκη, το παλιό ρέμα που διαμόρφωνε αρχικά το νότιο-νοτιοδυτικό όριο του Στρατοπέδου».
Ευαγγελία Καμπούρη, Α/Μ Προϊσταμένη της ΕΝΜ-ΚΜ. Οι πρώην στρατιωτικές εγκαταστάσεις ως ιστορικοί τόποι. Η περίπτωση των στρατοπέδων Π. Μελά και Κόδρα στη Θεσσαλονίκη.
Προσβάσιμο (07-03-2015) πατώντας εδώ
Άλλα άρθρα :
Μηχανή του χρόνου
Καθημερινή
Γραπτή μαρτυρία του ομήρου Λεωνίδα Γιασημακόπουλου
Καφταντζής, Γιώργος (1999) Το ναζιστικό στρατόπεδο Παύλου Μελά Θεσσαλονίκης όπως το έζησε και το περιγράφει στο ημερολόγιό του ένας όμηρος, ο Λεωνίδας Γιασημακόπουλος. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής
Πέμπτη 10/6/43
Σήμερον διετάχθη η άρσις της απομονώσεως των Κατερινιωτών. Έτσι από σήμερον ελευθεροκοινωνούμεν με όλο το στρατόπεδον. Επετράπησαν τα επισκεπτήρια, δηλαδή η αποστολή τροφίμων και σημειωμάτων, όχι όμως και η επικοινωνία με τους έξω. Εις εμέ εδόθη η άδεια από της χθες να επισκέπτομαι και συναντώ την Ζηνοβίαν άπαξ της ημέρας. Καθ' όλον το διάστημα των τριάκοντα ημερών που είμεθα κλεισμένοι μέσα στο στρατόπεδον αυτό, το κατ' ευφημισμόν ονομαζόμενον με το όνομα του υπέρ της Ελευθερίας θυσιασθέντος Παύλου Μελά, εστερημένοι της ελευθερίας μας μέχρι σήμερον μόνον τέσσερας φοράς κατόρθωσα να συναντηθώ και να συνομιλήσω με την κόρην μου Ζηνοβίαν και τούτο με χίλια βάσανα. Το χρονικόν αυτό διάστημα της φυλακίσεώς μας πέρασα σαν ναυαγός μέσα στον ωκεανό. Επάνω σε μια σανίδα -την ελπίδα- ταλαντευόμενος ανάμεσα στα μεγάλα κύματα της αγωνίας, της απελπισίας, του φόβου, της λαχτάρας, των σκέψεων για τους δικούς μου, για την συντήρισίν μας και την απογοήτευσιν από το περιβάλλον μας. Υπήρξα ευτυχής κατά το ότι είμεθα αν μη όλοι, τουλάχιστον οι περισσότεροι γνωστοί και ότι είχομεν εις τους άλλους θαλάμους ομοιοπαθείς μας εξ άλλων περιφερειών. Πάντως ο ψυχικός κλονισμός μου υπήρξε μεγάλος και θα εκινδύνευα να κλονισθώ ακόμη περισσότερον αν ο καλός θεός δεν με έφερεν εις επαφήν με δύο αγγέλους παρηγορίας, τον εις το ίδιον κτίριον του στρατοπέδου κατάικον Ιωάννην Καλούδην δικηγόρον εκ Χίου κι τον εις το κτίριον των καταδίκων μένοντα κατάδικον αρχιμανδρίτη Διονύσιον Χαραλάμπους. Ο πρώτος υπήρξεν ένας ανιδιοτελής σύμβουλος, παραστάτης και στοργικός υποστηρικτής. Ο δεύτερος ένας ανεκτίμητος εμψυχωτής, παρήγορος ανεξάντλητος, πρόθυμος συντρέχτης. [...] Πάντως η φυλάκισις μας άλλοτε καθίστατο βασανιστική και άλλοτε ήπια εξ αφορμής της συμπεριφοράς του προσωπικού της φυλακής [...]
Δείτε το υπόλοιπο κείμενο πατώντας εδώ
Άλλες μαρτυρίες
Ένας από τους κρατούμενους του «Παύλου Μελά» στα χρόνια της ναζιστικής κατοχής, καταδικασμένος «δις εις θάνατον», ο Ραούλ Λιβαδάς, που χρησιμοποιήθηκε ως διερμηνέας από τις αρχές του στρατοπέδου, αφηγείται για τις δραματικές τελευταίες στιγμές πριν από την εκτέλεση: «Με ξυπνούσαν στις 5 το πρωί και μου δίναν μια κατάσταση στη γερμανική. Γνωρίζοντας πρόσωπα και πράγματα, κατευθυνόμουνα, μαζί με τον Έλληνα φύλακα, στους θαλάμους. Μπαίνοντας μέσα στο θάλαμο, είχα το τραγικό καθήκον να κάνω το προσκλητήριο του θανάτου. Διάβαζα από την κατάσταση τα ονόματα. Οι κρατούμενοι βγαίναν έξω, τους δέναν δυο δυο και τους βάζαν στα φορτηγά. Αυτό συνέβη αρκετές φορές… Είναι φοβερή εμπειρία να καλέσεις το όνομα κάποιου που ώρες πριν αστειευόμασταν μαζί, εν επιγνώσει ότι σε μια ώρα αργότερα θα έχανε τη ζωή του… Σε μένα που φώναζα τα ονόματα ο ένας μου έδινε τη βέρα του για να τη δώσω στη γυναίκα του, ο άλλος κάποιο ωρολόγι ευτελούς αξίας που δεν του το είχαν αφαιρέσει…»
Χρίστος ν. Ζαφείρης. «Η μνήμη της πόλης», Εφημερίδα ΑΓΓΕΛΙΟΦΟΡΟΣ.
Οπτικοακουστικές μαρτυρίες
Οι συνεντεύξεις των Μίκο Άλβο (Mico Alvo) και Νταβίντ Φρανσές (David Frances) είναι από το αρχείο του USC Shoah Foundation – The Institute for Visual History and Education Για περισσότερες πληροφορίες http://sfi.usc.edu/
Mico Alvo
Ο Mico Alvo γεννήθηκε το 1922 στη Θεσσαλονίκη από πολύ πλούσια οικογένεια. Ο πατέρας του είχε εργοστάσιο και κατάστημα σιδερικών. Φοίτησε σε καλά ιδιωτικά σχολεία και γράφτηκε στο Πολυτεχνείο των Αθηνών, όπου όμως δεν φοίτησε γιατί την ίδια χρονιά ξέσπασε ο πόλεμος. Γυρίζοντας στη Θεσσαλονίκη εργάστηκε στο μαγαζί του πατέρα του. Η ζωή της οικογένειας άλλαξε ριζικά με την είσοδο των Γερμανών στη Θεσσαλονίκη. Από την πρώτη μέρα επέταξαν το σπίτι τους και λίγο αργότερα φυλακίστηκε με τον πατέρα και τον θείο του στο στρατόπεδο του Παύλου Μελά για 25 μέρες, αφού πρώτα παρέδωσαν τα κλειδιά του εργοστασίου τους. Απελευθερώθηκαν αφού πλήρωσαν ένα πολύ μεγάλο χρηματικό ποσό.
David Frances
O David Frances μετά τον πόλεμο προσπάθησε να φύγει στην Τουρκία με τη βοήθεια ενός διάκου από το Άγιο Όρος αλλά δεν τα κατάφερε και βρήκε καταφύγιο για λίγο στη Μονή Βατοπεδίου. Μετά από μία περιπέτεια που είχε στην Ουρανούπολη όπου φυλακίστηκε για 2 μήνες, γύρισε στη Θεσσαλονίκη όπου έμαθε από την αδελφή του ότι τον ζητάει η Ασφάλεια. Με ένταλμα σύλληψης από τους Γερμανούς τον έκλεισαν στο στρατόπεδο του Παύλου Μελά στο τμήμα των πολιτικών κρατουμένων. Μετά φυλάκιση τεσσάρων μηνών αφέθηκε ελεύθερος επειδή αρρώστησε από ελονοσία.
Φωτογραφίες
Εικόνα 1: 1941-1944: Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής το στρατόπεδο Παύλου Μελά μετατράπηκε από τους Γερμανούς σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Από τους εκεί κρατουμένους, έπαιρναν οι Γερμανοί όσους ήθελαν να εκτελέσουν για αντίποινα. (Η φωτογραφία -δεν είναι της εποχής- είναι από το αφιέρωμα της εφημερίδας ΑΓΓΕΛΙΟΦΟΡΟΣ «Η ΜΝΗΜΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ»). Ανάκτηση από εδώ
Εικόνα 2: Ένα από τα κτίρια του στρατοπέδου Παύλου Μελά σήμερα. Ανάκτηση από εδώ
Εικόνα 3: Το στρατόπεδο Παύλου Μελά στο χάρτη. Ανάκτηση από εδώ
Επταπύργιο
«Το μνημειακό συγκρότημα του Επταπυργίου, του φρουρίου της ακρόπολης, είναι έργο της εποχής της βυζαντινής αυτοκρατορικής δυναστείας των Παλαιολόγων (14ος αιώνας). Το πολυγωνικό φρούριο με τους δέκα πύργους μετασκευάστηκε με ισχυρότερα τείχη, μετά την κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους, το 1431. Ο κεντρικός πύργος της εισόδου, σύμφωνα με την επιγραφή του που αναφέρεται στην άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους, κατασκευάστηκε από τον Τσαούς μπέη, που ήταν ο πρώτος Τούρκος διοικητής της Θεσσαλονίκης. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας το Επταπύργιο (Γεντί Κουλέ) χρησιμοποιήθηκε ως έδρα του Τούρκου διοικητή. Στα τέλη του 19ουαιώνα το φρούριο του Επταπυργίου μετατράπηκε σε φυλακές με το τουρκικό όνομα Γεντί Κουλέ (YediKule), που ήταν διαβόητες για την σκληρότητά τους. Η χρήση του φρουρίου ως φυλακής συνεχίστηκε και επί ελληνικής επικράτειας έως το 1989 (!) που μεταφέρθηκαν στο σύγχρονο κτήριο.
Για το Γεντί Κουλέ έχουν γραφεί πολλά τραγούδια της φυλακής και του ρεμπέτικου, ενώ πέρα από τους ποινικούς έγκλειστους έχουν φυλακιστεί πολλοί πολιτικοί κρατούμενοι στη διάρκεια του ελληνικού εμφυλίου πολέμου (1946-1949) και την περίοδο της Δικτατορίας (1967-1974). Πολλοί κρατούμενοι της πρώτης περιόδου εκτελέστηκαν έξω από το Επταπύργιο.
Το Επταπύργιο, στο οποίο έγιναν αναστηλωτικές εργασίες από το Υπουργείου Πολιτισμού, πρόκειται να στεγάσει διάφορους μουσειακούς χώρους που έχουν σχέση με την ιστορία του μνημείου.
Σημερινή χρήση: Επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος».
Ζαφείρης, Χρίστος (2014). Θεσσαλονίκη, η παρουσία των απόντων. Η κληρονομιά Ρωμαίων, Μουσουλμάνων, Εβραίων, Ντονμέδων, Φράγκων, Αρμένιων και Σλάβων. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, σσ.82-84.
Ανάκτηση από τον ιστότοπο του Μ-Λ ΚΚΕ
ΓΕΝΤΙ ΚΟΥΛΕ Τόπος μνήμης και θυσίας
(Δημοσιεύτηκε στις: 05, Οκτ 2014)
Το φρούριο του Επταπυργίου (Γεντί Κουλέ) βρίσκεται στο ΒΑ άκρο των τειχών της πόλης της Θεσσαλονίκης. Στη σημερινή του μορφή το κτιριακό συγκρότημα αποτελείται από το βυζαντινό φρούριο και τα νεότερα κτίσματα των φυλακών που χτίστηκαν εντός και εκτός του φρουρίου. Ονομάστηκε Επταπύργιο (Γεντί Κουλέ) την περίοδο της Τουρκοκρατίας, αντιγράφοντας την ονομασία του Επταπυργίου της Κωνσταντινούπολης (Yedi Kule), φρούριο του 15ουαιώνα. Γύρω στο 1890 οι Τούρκοι θα το μετατρέψουν σε φυλακές, γυναικείες, αντρικές και στρατιωτικές και θα προστεθούν καινούργια κτίσματα.
Από τότε και για 99 χρόνια θα γίνει μια από τις σκληρότερες φυλακές της χώρας, μέχρι το 1989 όταν οι τελευταίοι 340 ποινικοί κρατούμενοι του Γεντί Κουλέ θα μεταφερθούν στις νέες φυλακές Θεσσαλονίκης και το συγκρότημα θα αποδοθεί στο Υπ. Πολιτισμού. Το Γεντί Κουλέ είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας της πόλης, κατέχει ξεχωριστή θέση στην ιστορία της και είναι στενά δεμένο με τους αγώνες του λαού μας για λευτεριά, δημοκρατία και εθνική ανεξαρτησία. Από την περίοδο της μεταξικής δικτατορίας, αλλά και νωρίτερα, της Γερμανικής Κατοχής και του Εμφυλίου μέχρι και τη χούντα των συνταγματαρχών, εδώ στις φυλακές του Γεντί Κουλέ θα φυλακιστούν, θα βασανιστούν, θα εκτελεστούν χιλιάδες αγωνιστές, κομμουνιστές, αριστεροί, δημοκράτες, ΕΠΟΝίτες, αντάρτες του ΕΛΑΣ και του ΔΣΕ, νέοι και γέροι, άντρες, γυναίκες, εργάτες, αγρότες, διανοούμενοι (…).
Στη Γερμανική Κατοχή στις 19 Αυγούστου 1941 εδώ οι Γερμανοί θα εκτελέσουν τον πατριώτη Γιώργο Πολυχρονάκη, που είναι ο πρώτος Έλληνας που εκτελείται στη Θεσσαλονίκη από τους Γερμανούς. Ανήκει σε ένα από τα δυο δίκτυα που έκρυβαν και φυγάδευαν συμμάχους στρατιώτες. Στις 28 Δεκέμβρη 1941 θα εκτελεστούν εδώ 30 όμηροι. Στις 5 Δεκέμβρη 1942 θα εκτελεστεί εδώ ο 26χρονος ΕΑΜίτης Χρήστος Ευστρατιάδης. Στο γερμανικό Στρατοδικείο θα πει: «Σκοτώστε με μα η Ελλάδα θα ζήσει και τα εκατομμύρια των Ελλήνων που ληστεύετε και τυραννάτε θα εκδικηθούν το θάνατό μου». Όταν ακούσει την καταδίκη του σε θάνατο θα φωνάξει: «Ζήτω ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας του ελληνικού λαού.» (…)
Εδώ όμως, μια μέρα πριν το τρίτο γκρουπ των 24 της ΟΠΛΑ, στις 22 Οκτώβρη 1947 θα εκτελεστεί και ένας από τους μεγαλύτερους ναζί εγκληματίες πολέμου στην Ελλάδα. Ο διαβόητος Φριτς Σούμπερτ, που από την Κρήτη μέχρι τη Μακεδονία άφησε ένα αιματοβαμμένο μονοπάτι. Υπεύθυνος για το Ολοκαύτωμα του Χορτιάτη (2 Σεπτ.1944) και τη σφαγή των Γιαννιτσών (14 Σεπτ.1944). Ο Σούμπερτ είναι ένας από τους ελάχιστους, μετρημένους στα δάχτυλα, ναζί εγκληματίες πολέμου, που τιμωρήθηκαν και εκτελέστηκαν στη χώρα μας για τα εγκλήματά τους, αφού το μοναρχοφασιστικό κράτος της δεξιάς, είναι απασχολημένο την ίδια περίοδο, με το να κυνηγάει και να δολοφονεί αριστερούς και κομμουνιστές (…)
Οι φυλακές του Επταπυργίου, Γεντί Κουλέ όπως έχουν περάσει στη μνήμη του λαού μας, είναι ένας τόπος που έχουν χυθεί ποταμοί αίματος και δακρύων. Γι’ αυτό είναι ίσως και οι πιο πολυτραγουδισμένες φυλακές της χώρας μας. Καμιά άλλη φυλακή δεν τραγουδήθηκε τόσο. Ο Μάρκος Βαμβακάρης θα γράψει το 1936 το «Αντιλαλούνε οι φυλακές». Ο Απόστολος Καλδάρας θα γράψει το «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι», το οποίο στην πρώτη του στροφή έλεγε «νύχτωσε και στο Γεντί» και όχι «το σκοτάδι είναι βαθύ», που το 1949 θα απαγορευτεί. Ο Γιώργος Μητσάκης «Τα κάστρα του Γεντί Κουλέ» που πρωτοτραγουδήθηκε το 1960, κ.ά.(…)
Γραπτή αναφορά
«Έτσι άρχισε το καλοκαίρι, με διάχυτη την αγωνία των μεγάλων, αλλά και την ξενοιασιά τη δική μας.
Ξαφνικά, άλλη βόμβα σκάει, αυτή τη φορά μέσα στην οικογένεια μας. Τρία αυτοκίνητα της Γερμανικής Αστυνομίας σταμάτησαν μπροστά στο σπίτι μας. Αγριωποί Γερμανοί μπαίνουν μέσα. Κάνουν έρευνα στο σπίτι.
Εγώ ανεβαίνω στο δωμάτιό μου για να κρύψω, καλύτερα να εξαφανίσω, την καρφίτσα που είχα με μια αγγλική και μια ελληνική σημαία και γεμάτη αφέλεια τη ρίχνω από το παράθυρο στη φίλη μου που στεκόταν στο δρόμο. Οι Γερμανοί έκαναν την έρευνα μέσα στο σπίτι. Τελείωσαν και φωνάζουν τον πατέρα, τη μητέρα και τον παππού μου να ετοιμαστούν να φύγουν μαζί τους.
Ακούω τους Γερμανούς που μιλάνε μεταξύ τους, αν θα μας πάρουν, εμάς τα παιδιά. Ρωτάνε τον πατέρα την ηλικία μας και με έκπληξη τον ακούω να λέει λιγότερα τα χρόνια μας. «Είναι μικροί, ας παραμείνουν», ακούω τον έναν να λέει, και φεύγουν. Τι λαχτάρα! Τι συμβαίνει; Πού τους πηγαίνουν;
Σαστισμένοι, ο αδελφός μου και εγώ, τους παρακολουθούμε να ανεβαίνουν σ’ ένα από τα αυτοκίνητα μαζί με τον παππού μας και να φεύγουν. Μένουμε οι δυο μας στο μεγάλο σπίτι, μη ξέροντας τι μας γίνεται.
Κάτι πρέπει να κάνω, είμαι μεγαλύτερη, πρέπει να προστατεύσω τον μικρό μου αδερφό!
Ειδοποίησα μία υπάλληλο του καταστήματός μας, τον αδελφό του πατέρα μας, μερικούς φίλους και περιμένουμε. Την άλλη μέρα μόνο μάθαμε ότι τους κλείσανε στη φυλακή της Γκεστάπο που στεγαζόταν σ’ ένα παλιό σπίτι, επί της οδού Β. Όλγας 31. Φίλοι των γονιών μας ήρθαν σπίτι, κάνανε ενέργειες. Προσπάθησαν να μάθουν τι συμβαίνει. «Ένα είναι σίγουρο», μας είπαν, «ότι δεν τους φυλακίσανε επειδή είναι Εβραίοι, άλλος είναι ο λόγος». (…)
Στο μεταξύ, φίλοι και γνωστοί έκαναν το παν για να τους βγάλουν από εκεί.
Ο φόβος μας ήταν συνεχής, γιατί κάθε τόσο ακούγαμε ότι παίρνανε ομήρους ως αντίποινα, από αυτή τη φυλακή, και τους τουφέκιζαν.(…)
Οι φίλοι του πατέρα μας έκαναν ό,τι μπορούσαν, για να τους μεταθέσουν από τη φυλακή της Γκεστάπο.
Ένα μήνα μετά, ακούμε τα καλά νέα: τους μεταφέρανε στις φυλακές του Επταπυργίου. Άλλος αέρας εκεί. Μπορούμε να τους δούμε, ο διευθυντής είναι παλιός καλός γνώριμος του πατέρα. Μας ειδοποιούν ότι χρειάζονται κουβέρτες, λίγα ρούχα.
Πώς θα τα πάμε, τόσα πράγματα; Καμία συγκοινωνία για το Επταπύργιο. Και να που όλη η παρέα μαζί βρήκαμε μία λύση. Ο γιος της Σουλτάνας (είναι η κυρία που μας φρόντιζε) έχει ένα καρότσι από αυτά που βάζουνε την πραμάτεια τους οι μικροπωλητές και γυρνάνε στο δρόμο. Ωραία, θα το φορτώσουμε και όλοι μαζί θα σπρώξουμε το καρότσι από το Λουξεμβούργο, που ήταν το σπίτι μας, έως επάνω στο Επταπύργιο.
Για κακή μας τύχη, ο αδελφός μου δεν θα μπορούσε να έρθει μαζί μας, γιατί είχε πατήσει ένα καρφί και το πόδι του ήταν σε κακό χάλι, ένας λιγότερος να σπρώχνει.
Ύστερα από μερικές ώρες φθάσαμε στις φυλακές και μπόρεσα για πέντε λεπτά να δω τους γονείς μου. Οδηγίες ποιους να δούμε, σε ποιο δικηγόρο να πάμε για να συνεχιστούν οι ενέργειες και να ελευθερωθούν.
Τα πράγματα είναι πιο αισιόδοξα και οι φίλοι των γονιών μας μάς βεβαιώνουν ότι γρήγορα θα βγουν από εκεί μέσα.
Πηγαίνω, μέρα παρά μέρα, και τους βλέπω για λίγο. Συνήθισα την πεζοπορία. Ο αδελφός μου ακόμα δεν μπορεί να ’ρθει και πολλές φορές με συνοδεύει κάποιος από τους φίλους μας.
Η μέρα για την εκδήλωση του Ριάδη πλησιάζει. Ετοιμάζουμε τις προσκλήσεις και ό,τι άλλο χρειαζόταν. Οι γονείς μας είναι ακόμα μέσα, αλλά έχω την άδεια και την ευχή τους να παραβρεθώ στην εκδήλωση οπωσδήποτε.
Ήταν Κυριακή πρωί, μία ηλιόλουστη μέρα του Σεπτεμβρίου. Η προσέλευση ήταν μεγάλη και ήρθαν πολλές προσωπικότητες της πόλης, μαζί με τον Δήμαρχο. Ήταν μια πολύ επιτυχημένη εκδήλωση.
Ήμασταν όλοι τόσο ικανοποιημένοι, τόσο χαρούμενοι που τα καταφέραμε. Δεχόμασταν τα συγχαρητήρια και τα πρόσωπά μας έλαμπαν από χαρά και περηφάνια. Τι κρίμα που δεν ήταν οι γονείς μας εκεί!
Δυο μέρες μετά τους απελευθέρωσαν.
Τι είχε γίνει, γιατί τους φυλάκισαν, ρωτάμε τον πατέρα.
Η αιτία ήταν ο Helmut, ο γιος του Γερμανού φίλου και συνεργάτη του πατέρα μου, που ερχόταν στο σπίτι μας. Δεν είχε μείνει για πολύ καιρό στη Θεσσαλονίκη και τον μεταθέσανε στην Κρήτη. Έγραψε ένα ευχαριστήριο γράμμα στους γονείς μου, για τη φιλοξενία τους και συνέχισε στο γράμμα του ότι «εδώ γίνονται μεγάλες ετοιμασίες για τον πόλεμο της Αφρικής». Ακριβώς τι έγραψε δεν ξέρω, αλλά κάπως έτσι ήταν η απάντηση του πατέρα. Φαίνεται ότι η δράση του εκεί ήταν αντιναζιστική και τον παρακολουθούσαν από κοντά. Όπως έμαθε αργότερα ο πατέρας, είχε μεθύσει ένα βράδυ και έβριζε τον Χίτλερ με τα χειρότερα λόγια. Η λογοκρισία έπιασε το γράμμα του προς τους γονείς μου και στη συνέχεια τους φυλάκισαν για να γίνουν οι ανακρίσεις. Με τις διάφορες «ενέργειες» που έκαναν οι φίλοι μας και οι δικηγόροι, κατόρθωσαν να αποδείξουν ότι ήταν αθώοι και τους άφησαν ελεύθερους.
Πενήντα χρόνια μετά, αναρωτιέμαι, μήπως τους άφησαν ελεύθερους γιατί ήξεραν ότι σε μερικούς μήνες θα τους ξαναπιάνανε;
Όσο για τον Helmut, μάθαμε ότι τον είχαν φυλακίσει και καταδικάσει σε θάνατο.»
Κούνιο-Αμαρίλιο, Έρικα (1995). Πενήντα χρόνια μετά … αναμνήσεις μιας σαλονικιώτισσας εβραίας. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. σ. 44-48.
Φωτογραφίες
Εικόνα 1: Το Επταπύργιο (Γεντί Κουλέ) σε καρτ-ποστάλ εποχής.
Εικόνα 2: Η είσοδος στο Γεντί Κουλέ. Αριστερά και δεξιά διακρίνονται οι θάλαμοι επισκεπτηρίου. Ανάκτηση από εδώ
Εικόνα 3: Οι σιδερένιες πόρτες των κελιών στο Γεντί Κουλέ. Ανάκτηση από εδώ
Τραγούδια
Βαμβακάρης (Αντιλαλούνε οι φυλακές)Καλδάρας (Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι) + συνέντευξη του,
Μητσάκης (Τα κάστρα του Γεντί Κουλέ)
Τσιτσάνης (Χατζή Μπαχτσές).
Ομάδα εργασίας 2
Πλατεία Ελευθερίας
A.Αναστασιάδης, Γιώργος (2014) Παντού στη Θεσσαλονίκη σε βρίσκει η Ιστορία... Αθήνα: Κέδρος, σσ. 56-57.
Στις 11 Ιουλίου του 1942 οι Γερμανοί συγκεντρώνουν στην πλατεία Ελευθερίας όλους τους ενήλικες άρρενες Εβραίους κατοίκους της Θεσσαλονίκης και τους υποβάλλον σε εξευτελιστική δοκιμασία. Μια δυσοίωνη προαναγγελία για την «τελική λύση» (γενοκτονία). Στις 15 Μαρτίου του 1943 και ενώ προηγήθηκαν τα «κίτρινα άστρα», τα γκέτο και το φρικτό στρίμωγμα στο συνοικισμό του Βαρόνου Χιρς, δίπλα στον παλαιό σιδηροδρομικό σταθμό, φεύγει με τα τρένα του ολέθρου η πρώτη αποστολή για το Άουσβιτς. Ως τον Αύγουστο του 1943 θα σταλούν συνολικά στα στρατόπεδα και στους θαλάμους αερίων 48.000 Εβραίοι της πόλης. (Θα επιστρέψουν μετά το τέλος του πολέμου 1.900). Η Θεσσαλονίκη αποκτά έτσι ένα θλιβερό προνόμιο: είναι η πρώτη πόλη της Ευρώπης σε αυτόν τον απολογισμό της φρίκης. Η απώλεια των Εβραίων κατοίκων της βαραίνει μέχρι τις μέρες μας στον χαρακτήρα και στην προοπτική της πόλης...
Δείτε το υπόλοιπο κείμενο εδώ
B.Μόλχο, Ρένα (1994) «Η εβραϊκή παρουσία στη Θεσσαλονίκη», Ο παρατηρητής, τ. 25-26, σσ. 36-38.
Οι Γερμανοί εισήλθαν στη Θεσσαλονίκη στις 9.4.1941. Δύο μέρες αργότερα σταμάτησαν την έκδοση όλων των εβραϊκών εφημερίδων και στις 15.4.1941 συνέλαβαν τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου της κοινότητας χωρίς συγκεκριμένη κατηγορία.
Δείτε το υπόλοιπο κείμενο εδώ
Γιακοέλ, Γιομτώβ (1993) Απομνημονεύματα 1941-1943, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, σσ. 57-60.
Τας πρώτας ημέρας του Ιουλίου 1942 εδημοσιεύθη εις τας εφημερίδας της Θεσσαλονίκης επίσημος ανακοίνωσις της Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Θεσσαλονίκης-Αιγαίου. Δι' αυτής προσεκαλούντο άπαντες οι Ισραηλίται άρρενες, ηλικίας 18-45 ετών, όπως παρουσιασθούν εις την πλατείαν Ελευθερίας την πρωίαν του Σαββάτου 12 Ιουλίου, ώραν 3ην πρωινήν, επί απειλή αυστηρών ποινών.
Δείτε το υπόλοιπο κείμενο εδώ
Λογοτεχνία - Αυτοβιογραφικό κείμενο
Γιώργος Ιωάννου (1980) Το δικό μας αίμα. Αθήνα: Κέδρος, σσ. 51-69.
Το ξεκλήρισμα των εβραίων
[...] Οι Γερμανοί μπήκαν στη Θεσσαλονίκη στις 9 Απριλίου 1941. Από τα πρώτα μέτρα τους ήταν να πάψουν τις εβραϊκές εφημερίδες «Progrès» και «Indépendant» και τη «Messagero» στα ισπανοεβραίϊκα. Το μέτρο αυτό δεν προσέχτηκε ιδιαίτερα, γιατί και οι ελληνικές εφημερίδες «Μακεδονία», «Φως» και «Νέα Αλήθεια» παύθηκαν επίσης. Όλες αυτές τις αντικατέστησε η «Νέα Ευρώπη» μια ανυπόφορη χιτλερική φυλλάδα, ευτυχώς δισέλιδη.
Δείτε το υπόλοιπο κείμενο εδώ
Φωτογραφίες
Εικόνα 1: 11 Ιουλίου 1942. Οι συγκεντρωμένοι άρρενες Εβραίοι στην πλατεία Ελευθερίας στη Θεσσαλονίκη, © Bundesarchiv. Ανάκτηση από εδώ
Εικόνες 2-3-4: Το «Μαύρο Σάββατο», 11 Ιουλίου 1942. Οι Εβραίοι εξευτελίζονται δημόσια εξαναγκαζόμενοι να κάνουν ασκήσεις γυμναστικής κατά την υποχρεωτική απογραφή στην Πλατεία Ελευθερίας στη Θεσσαλονίκη © Bundesarchiv. (Οι φωτογραφίες 2-3-4 είναι από έκθεση του Yad Vashem που πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 2013, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων: «Ποτέ ξανά. Θεσσαλονίκη-Άουσβιτς. 70 χρόνια από την αναχώρηση του πρώτου συρμού» με τίτλο: «Θεσσαλονίκη, το άνθος των Βαλκανίων» (curator: Tal Kobo) Η έκθεση συνδιοργανώθηκε από την Πρεσβεία του Ισραήλ, την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης υπό την αιγίδα του Δήμου Θεσσαλονίκης, με την υποστήριξη της Καναδικής Πρεσβείας).
Εβραϊκό Νεκροταφείο
Α. Παπαναστασοπούλου, Χρυσοβαλάντη (2011) Το εβραϊκό νεκροταφείο Θεσσαλονίκης. Ένας τόπος μνήμης και περισυλλογής.
Τα σοβαρότερα γεγονότα, τα οποία οδήγησαν και στην ολοκληρωτική καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου ξεκίνησαν ουσιαστικά κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με την κατοχή της πόλης της Θεσσαλονίκης από τους Γερμανούς. Οι τελευταίοι εισέβαλαν στην πόλη τον Απρίλιο του 1941
Δείτε το υπόλοιπο κείμενο εδώ
Β. Stavroulakis, Nicholas (1993) Salonika, Jews and dervishes. Talos Press, Athens.
Η Εβραϊκή παρουσία στη Θεσσαλονίκη είναι πολύ παλιά και τοποθετείται στο 2ο και πιθανώς στον 3ο αιώνα π.κ.π. Αν οι σχετικές μαρτυρίες είναι ακριβείς, η Εβραϊκή συνοικία εντοπίζεται στο ανατολικό άκρο του λιμανιού, γεγονός που ενισχύει τη θεωρία ότι οι πρώτοι Εβραίοι ήταν ναύτες από την Αλεξάνδρεια.
Δείτε το υπόλοιπο κείμενο εδώ
Γιακοέλ, Γιομτώβ (1993) Απομνημονεύματα 1941-1943, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, σσ. 84-88
Ολίγας ημέρας μετά την υπογραφίν της συμφωνίας με τον Δρα Μέρτεν (17 Οκτωβρίου) η Γενική Διοίκησις Μακεδονίας, δι' εγγράφου αυτής στηριζομένου εις διαταγήν της Στρατιωτικής Διοικήσεως Θεσσαλονίκης-Αιγαίου, εκάλει την Ισραηλιτική Κοινότητα αφ' ενός μεν να συνεργασθή μετά του Δήμου διά την μεταφοράν των ισραηλιτικών νεκροταφείων και αφ' ετέρου να συμπράξη διά την οργάνωσιν δύο νέων ισραηλιτικών νεκροταφείων, του ενός εις ανατολικήν πλευράν της πόλεως (Τούμπα) και ετέρου εις την δυτικήν (Ζεϊτινλίκ).
Δείτε το υπόλοιπο κείμενο εδώ
Βίντεο
Οι συνεντεύξεις των Ίντο Μπουρλά (Into Bourla), Υβέτ Λεών (Yvette Leon) είναι από το αρχείο του USC Shoah Foundation – The Institute for Visual History and Education Για περισσότερες πληροφορίες http://sfi.usc.edu/
Into Bourla
Ο Into Bourla θυμάται ότι το εβραϊκό νεκροταφείο στη Θεσσαλονίκη ήταν πολύ μεγάλο και απλωμένο, με χαμηλές πλάκες, τις οποίες αφαίρεσαν αργότερα οι Γερμανοί. Έξω υπήρχε το σπιτάκι του φύλακα τον οποίο πλήρωνε η κοινότητα. Ο φύλακας ήταν ένας γεροδεμένος παλαιστής ονόματι Δαβίδ Μασίστα. Θυμάται ακόμη και το νοσοκομείο Χιρς και ότι η αποκομιδή των σκουπιδιών γινόταν με ένα κάρο. Το 1937 κατατάχτηκε στο 50ο Σύνταγμα Πεζικού κοντά στην Αγία Φωτεινή, από το οποίο πήρε αναβολή γιατί αρρώστησε από πνευμονία. Μετά τη νοσηλεία του για λίγο στο στρατιωτικό νοσοκομείο πήρε απαλλαγή και άρχισε να βοηθάει με τον αδελφό του στη δουλειά τον πατέρα του.
Yvette Leon
Η Yvette Leon περιγράφει τις αναμνήσεις της μετά την επιστροφή της στη Θεσσαλονίκη. Θυμάται να βλέπει παντού μέσα στην πόλη τις ταφόπλακες του εβραϊκού νεκροταφείου που είχαν χρησιμοποιηθεί μετά την καταστροφή του. Περιγράφει την αγωνία της ώστε να μην τις πατήσει για να μη βεβηλώσει τη μνήμη των νεκρών. Σχετικά με αντισημιτικές εκφράσεις, αν και δηλώνει ότι δεν ήταν πολλές, αναφέρει ένα περιστατικό στη γειτονιά της κατά τη διάρκεια παιχνιδιού με άλλα παιδιά.
Φωτογραφίες
Εικόνα 1: Εβραϊκό νεκροταφείο Θεσσαλονίκης, Αρχείο Yad Vashem.
Εικόνα 2: Ερείπια του Παλιού Εβραϊκού Νεκροταφείου, καλοκαίρι 1943, Θεσσαλονίκη, Αρχείο Yad Vashem.
Εικόνα 3: Ερείπια του Παλιού Εβραϊκού Κοιμητηρίου, καλοκαίρι 1943, Θεσσαλονίκη, ευγενική παραχώρηση του YIVO.
Οι φωτογραφίες είναι από την έκθεση του Yad Vashem που πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 2013, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων: «Ποτέ ξανά. Θεσσαλονίκη-Άουσβιτς. 70 χρόνια από την αναχώρηση του πρώτου συρμού» με τίτλο: «Θεσσαλονίκη, το άνθος των Βαλκανίων» (curator: Tal Kobo). Η έκθεση συνδιοργανώθηκε από την Πρεσβεία του Ισραήλ, την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης υπό την αιγίδα του Δήμου Θεσσαλονίκης, με την υποστήριξη της Καναδικής Πρεσβείας.
Ομάδα εργασίας 3
Μνημείο Εθνικής Αντίστασης
Ο καλλιτέχνης του μνημείου: http://vagelismoustakas.com/el
Πού βρίσκεται το μνημείο: https://plus.google.com/102674943601616979699/about?gl=gr&hl=el
Εικόνα 1: Το μνημείο Εθνικής Αντίστασης στην παραλία Λευκού Πύργου της Θεσσαλονίκης.
Ανάκτηση από εδώ
Εθνική Αντίσταση
Α. Φλάισερ, Χάγκεν (2000) «Κατοχή και Αντίσταση, 1941-1944» στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΣΤ'. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σ.26.
«Η Αντίσταση δεν περιοριζόταν στην οργάνωση ένοπλου αγώνα. Ανεκτίμητη ήταν, λ.χ., η σημασία της μακρόχρονης έκδοσης ενός οποιουδήποτε παράνομου φύλλου, που στρεφόταν ενάντια στον εξωτερικό εχθρό»...
Β. Γούναρης, Βασίλης και Παπαπολυβίου, Πέτρος (επιμ.) (2001) Ο φόρος του αίματος στην κατοχική Θεσσαλονίκη. Ξένη κυριαρχία - Αντίσταση και επιβίωση. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, σσ. 41-42.
«Το πρωινό της 9ης Απριλίου 1941 η Θεσσαλονίκη είχε το θλιβερό προνόμιο να υποδεχθεί πρώτη από τις μεγάλες ελληνικές πόλεις τα γερμανικά στρατεύματα, τρεις μόλις μέρες μετά την εκδήλωση της χιτλερικής επίθεσης κατά της χώρας».
Γ. Ιατρίδης, Γιάννης (επιμ.) (1984) «Εισαγωγή» στο Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένα Έθνος σε κρίση. Αθήνα: Θεμέλιο, σσ.44.
«Κανένα μέτρο από όσα πήραν οι κυβερνήσεις κατοχής δεν υπήρξε τόσο αποκρουστικό για τους περισσότερους Έλληνες όσο η ίδρυση των ειδικών "Ταγμάτων Ασφαλείας" που αριθμούσαν αρκετές χιλιάδες άνδρες οι οποίοι, μολονότι εθελοντές και υπό τη διοίκηση ελλήνων αξιωματικών, είχαν εξοπλιστεί και τελούσαν υπό την επιτήρηση των Γερμανών».
Άρθρα
Παπαστράτης, Προκόπης (14.11.1999). «Κατοχή και Αντίσταση» στο Η Ελλάδα τον 20ό αιώνα, 1940-1945, Επτά Ημέρες-Η Καθημερινή, σσ.17-18.
«Από το καλοκαίρι του 1943, η σκληρότητα των κατακτητών παίρνει νέες διαστάσεις. Στις αρχές του Αυγούστου έχει ολοκληρωθεί η μεταφορά περίπου 50.000 Εβραίων στο Άουσβιτς από τη Βόρεια Ελλάδα. ελάχιστοι από αυτούς θα επιστρέψουν».
Ανάκτηση από εδώ
Δείτε το σύνολο των κειμένων και άρθρων εδώ
Γληνός, Δημήτρης (1975) «Τι είναι και τι θέλει το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο», Εκλεκτές Σελίδες, Αθήνα: Στοχαστής, σσ.144.
«Όλα τα ζώα της καλλιέργειας, της τροφής, της μεταφοράς, άλογα, μουλάρια, βόδια, πρόβατα, γίδια, γουρούνια, γαλοπούλα κότες, αρπάχτηκαν, φαγώθηκαν. Όλα τα μεταφορικά μας μέσα, αυτοκίνητα, μοτοσυκλέττες και ποδήλατα και κάρρα ακόμη, όλα μας τα βαπόρια, τα ιστιοφόρα, τα μπενζινόπλοια, επιτάχτηκαν, εξαφανίστηκαν και τώρα μας κοροϊδεύουν για πρωτόγονους νομίζοντας πως από ανέκαθεν κάναμε τις μεταφορές μας με τα δίτροχα άθλια κασσονάκια που τριγυρνούνε στους δρόμους της Αθήνας.
Δείτε το υπόλοιπο υλικό, πατώντας εδώ
Α. Βαφόπουλος, Γεώργιος Θ. (1971) Σελίδες αυτοβιογραφίας: Η ανάσταση. Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», σσ. 158, 164-165.
Η ελληνική αντίσταση, που πληρωνότανε τόσο ακριβά, είχε μια καταπληκτική ποικιλία από εκδηλώσεις. Ένα μικρό παιδί πυροβολήθηκε μέσα στο δρόμο, όταν περνούσε μία φάλαγγα από Εγγλέζους αιχμαλώτους, γιατί είχε τολμήσει να προσφέρει ένα τσιγάρο σε κάποιον απ' αυτούς.
Δείτε το υπόλοιπο κείμενο εδώ
Β. Δροσάκη, Ελευθερία (1985) Εν Θεσσαλονίκη: από τον πόλεμο, την κατοχή και την αντίσταση. Αθήνα: Οδυσσέας, σσ. 75-77, 82-83, 122-123, 125-127.
«[...] Πήγα σε δυο τρεις μέρες και ρώτησα. Μου είπαν: «Έξω από τον κινηματογράφο Αλκαζάρ». Τον είδα από μακριά. Φορούσε παπούτσια και την ίδια βιολέ φανέλα. Είχε ένα καροτσάκι και πουλούσε τομάτες. Με είδε κι ενθουσιάστηκε. Το ίδιο κι εγώ. Με ξαναρώτησε ποιος μ' έστελνε στο στρατόπεδο, και αν ήμουν οργανωμένη. Δεν είχα ιδέα. Σχεδόν δεν καταλάβαινα τι μου έλεγε. Ύστερα άρχισε να μου μιλά για το ΕΑΜ, το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο».
Δείτε το υπόλοιπο κείμενο εδώ
Γ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Λότη (1992) Τραγούδι για τρεις. Πατάκης: Αθήνα, σσ. 107-108.
«Οι πληροφορίες από το μικρό ραδιόφωνο έλεγαν τώρα πως ο ΕΛΑΣ, η ΕΚΚΑ, οι οργανώσεις οι άλλες, όλοι μαζί θα πολεμούσαν τον καταχτητή αδερφωμένοι».
Δείτε το υπόλοιπο κείμενο εδώ
Πολεμικό Μουσείο Θεσσαλονίκης
Τον Οκτώβριο του 2000 το Πολεμικό Μουσείο Αθηνών -μετά την Τρίπολη, Ναύπλιο και Χανιά- απέκτησε παράρτημα και στη Θεσσαλονίκη. Πρόκειται για το νεότερο μουσείο της Θεσσαλονίκης. Βρίσκεται στο πεδίο του Άρεως στο κέντρο της πόλης. Στεγάζεται σε κτίριο, δημιούργημα του αρχιτέκτονα Vitaliano Posseli, που κτίστηκε το διάστημα 1900-1902 και ανακαινίστηκε προκειμένου να στεγάσει το Πολεμικό Μουσείο.
Σκοπός του μουσείου είναι να συμβάλλει στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης στη Βόρειο Ελλάδα και να προβάλλει την ιστορική συνέχεια του Ελληνισμού από την αρχαιότητα μέχρι τις ημέρες μας και να κάνει ένα μάθημα ελληνικής ιστορίας στη νέα γενιά. Παράλληλα φιλοδοξεί να συμβάλλει στην τεκμηρίωση και τη συγγραφή της πολεμικής ιστορίας στον ελλαδικό χώρο και στην ευρύτερη περιοχή.
Η μόνιμη συλλογή του μουσείου που εκτίθεται στον πρώτο όροφο του κτιρίου παρουσιάζει τη συνεχή πορεία του Ελληνισμού στον 19ο και στον 20ο αι. με έμφαση στις συγκρούσεις και στις πολεμικές συρράξεις. Έτσι παρουσιάζονται εκτενώς η επανάσταση του 1821, ο Μακεδονικός Αγώνας, οι Βαλκανικοί πόλεμοι, ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος του 1940-41, η εισβολή των γερμανικών δυνάμεων και οι μάχες στη γραμμή Μεταξά, η Μάχη της Κρήτης, η Εθνική Αντίσταση στην Ελλάδα και η δράση του ελληνικού στρατού στη Μέση Ανατολή και η απελευθέρωση της Ελλάδας από τον Άξονα.
Τα εκθέματα είναι κυρίως όπλα (τυφέκια, ξίφη, πολυβόλα, κλπ.) που χρησιμοποιήθηκαν κατά καιρούς από τον ελληνικό στρατό, το ναυτικό και την αεροπορία, ομοιώματα πλοίων του πολεμικού στόλου, στολές όλων των σωμάτων των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων, χάρτες, φωτογραφίες της εποχής, παράσημα, έγγραφα, επιστολικά δελτάρια, και άλλα ατομικά είδη των στρατιωτών. Ακόμα εκτίθεται μια σειρά έργων τέχνης (πίνακες ζωγραφικής, γλυπτά, λιθογραφίες), με θέμα τις σημαντικότερες στιγμές των πολεμικών συρράξεων και την ανδρεία των Ελλήνων στρατιωτών. Το οριστικό στήσιμο των συλλογών στους μόνιμους εκθεσιακούς χώρους δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμη.
Στο ισόγειο του κτιρίου υπάρχουν χώρος για την πραγματοποίηση περιοδικών εκθέσεων, ή ειδικών θεματικών εκθέσεων του ίδιου του Πολεμικού Μουσείου ή άλλων συνεργαζόμενων φορέων, αίθουσα πολλαπλών χρήσεων και βιβλιοθήκη με πληθώρα ιστορικών βιβλίων και συγγραμμάτων στρατηγικής τέχνης.
Στον προαύλιο χώρο του μουσείου εκτίθενται ελαφρά τεθωρακισμένα οχήματα, μαχητικά αεροπλάνα, τορπίλες που χρησιμοποιούνταν κατά το παρελθόν από τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις. Ανάκτηση από εδώ
Η ιστοσελίδα του μουσείου: http://www.warmuseumthessaloniki.com/Οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες του μουσείου: http://www.warmuseumthessaloniki.com/#!/ctzf
Κυνήγι θησαυρού του μουσείου που σχετίζεται με την περίοδο της Κατοχής: http://media.wix.com/ugd/c2e2de_6e9ca64ef17e409a99fd3d997a34bdf6.pdf
Το κτίριο
Το κτίριο που στεγάζεται το Πολεμικό Μουσείο Θεσσαλονίκης βρίσκεται στον ευρύτερο χώρο του στρατοπέδου του Πεδίου του Άρεως όπου σήμερα εδράζει το Στρατηγείο του Γ' Σώματος Στρατού. Το κτίριο σχεδιάστηκε από τον Ιταλό αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι (1838-1918) στις αρχές του εικοστού αιώνα και αρχικά χρησιμοποιήθηκε από τον οθωμανικό στρατό.
Όταν απελευθερώθηκε η Θεσσαλονίκη το 1912 από τον ελληνικό στρατό, περιήλθε στην κυριότητά του και εγκαταστάθηκαν σε αυτό στρατιωτικές μονάδες. Ύστερα από μία περίοδο αχρησίας, η πολιτική και η στρατιωτική ηγεσία του τόπου αποφάσισαν να στεγάσουν εδώ το Πολεμικό Μουσείο της πόλης ως παράρτημα του Πολεμικού Μουσείου των Αθηνών.
Οι εργασίες ανακαίνισης και ανακατασκευής του άρχισαν το 1993. Μετά την ολοκλήρωση των εργασιών το Μουσείο άνοιξε για το κοινό το 2000. Ανάκτηση από εδώ
Ανδριάντας Γιέρζυ Ιβάνωφ
Ο Γιέρζυ Ιβάνωφ (πηγή βικιπαίδεια):
Ο Γεώργιος Σαϊνόβιτς-Ιβάνωφ, Jerzy Szajnowicz-Iwanow, (Βαρσοβία, 14 Δεκεμβρίου 1911 - Αθήνα, 4 Ιανουαρίου 1943) θεωρείται ο μεγαλύτερος σαμποτέρ των Συμμάχων κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Εκπαιδεύτηκε στη Σχολή των Μυστικών Πρακτόρων της S.O.E. (Special Operations Executive) στη Μέση Ανατολή και του ανατέθηκε η αποστολή να συντονίσει την δράση των διαφόρων αντιστασιακών κινήσεων και να οργανώσει το δίκτυο πληροφοριών και τις δολιοφθορές στην Ελλάδα.
Δείτε τις υπόλοιπες πληροφορίες εδώ
Ομάδα εργασίας 4
Μνημείο Ολοκαυτώματος
Α. Το Μνημείο προς τιμή των 50.000 Ελλήνων Εβραίων της Θεσσαλονίκης που μαρτύρησαν στα Ναζιστικά στρατόπεδα του θανάτου, βρίσκεται στην Πλατεία Ελευθερίας όπου μεταφέρθηκε το 2006. Αποκαλύφθηκε στη συμβολή των οδών Αλεξάνδρου Παπαναστασίου και Νέας Εγνατίας, στις 23 Νοεμβρίου 1997 από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας κ. Κωνσταντίνο Στεφανόπουλο. Σχεδιάστηκε από τους αδελφούς Glid και παριστάνει την επτάφωτο λυχνία και φλόγες με ένα πλέγμα ανθρώπινων σωμάτων.
Ανάκτηση από εδώ
Β. Στη νοτιοανατολική γωνία της πλατείας Ελευθερίας στήθηκε το μνημείο του Ολοκαυτώματος στη μνήμη των 46.000 Ελλήνων Εβραίων, δημοτών της Θεσσαλονίκης, που εξοντώθηκαν στα ναζιστικά κρεματόρια. Είναι ένα σύγχρονο γλυπτό από μπρούτζο που αναπαριστά την επτάφωτη λυχνία, τη μενορά (menorah), με τις φλόγες της να τυλίγουν ανθρώπινα σώματα. Φιλοτεχνήθηκε από το Σέρβο καλλιτέχνη Naneon Glid και τους δύο γιούς του.
Αρχικά, το 1997, το γλυπτό είχε τοποθετηθεί σε χώρο όπου βρισκόταν ο εβραϊκός οικισμός «151», κοντά στο νοσοκομείο Χιρς (Ιπποκράτειο). Λόγω έργων σε εκείνον τον χώρο, το μνημείο μεταφέρθηκε το 2007 στην πλατεία Ελευθερίας, η οποία βρίσκεται πλησιέστερα στους χώρους της εβραϊκής μνήμης.
Ζαφείρης, Χρίστος (2014). Θεσσαλονίκη, η παρουσία των απόντων. Η κληρονομιά Ρωμαίων, Μουσουλμάνων, Εβραίων, Ντονμέδων, Φράγκων, Αρμένιων και Σλάβων. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, σσ. 168.
Δρουμπούκη, Άννα Μαρία (2014). Μνημεία της Λήθης. Ίχνη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Αθήνα: εκδόσεις Πόλις.
«Όσον αφορά την υλικότητα της εβραϊκής μνήμης στην πόλη, η παρουσία της κοινότητας καθίσταται ορατή μέσω δύο μνημονικών τόπων της συμπρωτεύουσας, του μνημείου της Σοά και του Εβραϊκού Μουσείου που ανεγείρονται το 1997, με την ευκαιρία των εορτασμών της πόλης ως πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης».
Δείτε το υπόλοιπο κείμενο εδώ
Εικόνα 1: Το μνημείο Ολοκαυτώματος προς τιμή των Ελλήνων Εβραίων της Θεσσαλονίκης που μαρτύρησαν στα Ναζιστικά στρατόπεδα του θανάτου, βρίσκεται στην Πλατεία Ελευθερίας, όπου μεταφέρθηκε το 2006.
Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης
Το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε για να τιμήσει την πλούσια και δημιουργική Σεφαραδίτικη κληρονομιά του πολιτισμού που αναπτύχθηκε στην πόλη αυτή μετά τον 15ο αιώνα.
Δείτε το υπόλοιπο κείμενο εδώ
Α. Χανταλί, Ιάκωβος (1995). Από το Λευκό Πύργο στις πύλες του Άουσβιτς. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, σσ. 17-20.
«Συνήθως ο παππούς καθόταν έξω, πάνω στο σκαμνάκι του. Το μπαστούνι του ήταν ακουμπισμένο στον τοίχο και γύρω μαζεύονταν πολλά παιδιά. Σε κάθε παιδί μοίραζε από ένα κέρμα και τα έστελνε να αγοράσουν καραμέλες».
Δείτε το υπόλοιπο κείμενο εδώ
Β. Κούνιο-Αμαρίλιο, Έρικα (1995) Πενήντα χρόνια μετά...αναμνήσεις μίας σαλονικιώτισσας εβραίας, Παρατηρητής, σσ. 50-55..
«Πρέπει να 'ταν Νοέμβριος, πάντα το 1942, όταν το βράδυ -όπως και κάθε βράδυ- ακούγαμε στο ραδιόφωνο τις ειδήσεις του BBC. Ήταν όλα κλειστά στο δωμάτιο και η πόρτα αμπαρωμένη. Σε κάποια στιγμή ακούμε τον σπίκερ να λέει με μια αδιάφορη φωνή, ότι εκείνο το πρωί είχαν έρθει στο σταθμό δύο Εβραίοι Πολωνοί που το είχαν σκάσει από ένα «στρατόπεδο» που το λέγανε «Λουμπλίν» ».
Δείτε το υπόλοιπο κείμενο εδώ
Γ. Χανταλί, Ιάκωβος (1995). Από το Λευκό Πύργο στις πύλες του Άουσβιτς. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, σσ. 80-85.
«Την έβδομη νύχτα, 13 Απριλίου 1943, σχεδόν μεσάνυχτα, έφθασε η αμαξοστοιχία στον τελικό προορισμό της. Σταμάτησε κοντά στη μικρή πόλη Οσβιέτσιμ, δηλαδή Άουσβιτς, όχι μακριά από έναν παραπόταμο του Βιστούλα ποταμού, που λεγόταν Σόλα. Η αμαξοστοιχία στάθμευσε σε μια πλαϊνή γραμμή, όχι μέσα στο σταθμό του Άουσβιτς, αλλά λίγο πιο έξω. Η πόρτα του βαγονιού άνοιξε με δύναμη».
Δείτε το υπόλοιπο κείμενο εδώ
Εικόνα 1:Εβραίος έμπορος στη Θεσσαλονίκη την περίοδο το 1930. Ευγενική παραχώρηση του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος
Εικόνα 2:Εβραίοι εργάτες που εργάζονται σε καταναγκαστικά έργα με το Άστρο του Δαυίδ, 1942, Θεσσαλονίκη
Εικόνα 3:Μωυσής Ματαράσσο (γεν. 1928), Η άφιξη στο Μπίρκεναου, λάδι σε καμβά, 50 x 70 cm, Συλλογή του Μουσείου Τέχνης του Yad Vashem, Ιερουσαλήμ, μόνιμο δάνειο του καλλιτέχνη.
Εικόνα 4:Ερείπια του Παλιού Εβραϊκού Κοιμητηρίου, καλοκαίρι 1943, Θεσσαλονίκη, ευγενική παραχώρηση του YIVO
Εικόνα 5:Η ενότητα του εβραϊκού νεκροταφείου στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης περιλαμβάνει ελάχιστες πλάκες που σώθηκαν καθώς και φωτογραφίες εποχής.
Οι φωτογραφίες 1-4 είναι από την έκθεση του Yad Vashem που πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 2013, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων: «Ποτέ ξανά. Θεσσαλονίκη-Άουσβιτς. 70 χρόνια από την αναχώρηση του πρώτου συρμού» με τίτλο: «Θεσσαλονίκη, το άνθος των Βαλκανίων» (curator: Tal Kobo). Η έκθεση συνδιοργανώθηκε από την Πρεσβεία του Ισραήλ, την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης υπό την αιγίδα του Δήμου Θεσσαλονίκης, με την υποστήριξη της Καναδικής Πρεσβείας.
Ποιός κατέστρεψε το εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης;
Κείμενο: Σοφία Χριστοφορίδου
Φως στο άγνωστο παρασκήνιο μιας εξαιρετικά ταραχώδους εποχής επιχειρεί να ρίξει νέα μελέτη (του υποψήφιου διδάκτορα Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Λεόν Σαλτιέλ), που δημοσιεύτηκε από το Ίδρυμα Μελετών του Ολοκαυτώματος Yad Vashem. Οι «Ε» παρουσιάζουν τα βασικά της συμπεράσματα, τα οποία είναι σίγουρο ότι θα προκαλέσουν πολλές συζητήσεις και αντιδράσεις.
Δείτε το υπόλοιπο κείμενοεδώ
Μνημείο Εβραϊκού Νεκροταφείου στο Α.Π.Θ.
Μνημείο στο ΑΠΘ σε ανάμνηση του παλαιού εβραϊκού νεκροταφείου – τελετή αποκαλυπτηρίων: Ανάκτηση από εδώ
Α. Ομιλία Γιάννη Μπουτάρη, Δημάρχου Θεσσαλονίκης Τελετή αποκαλυπτηρίων του μνημείου σε ανάμνηση του παλαιού Εβραϊκού Νεκροταφείου- Πανεπιστημιούπολη, Κυριακή 9 Νοεμβρίου 2014.
Β. Χαιρετισμός Προέδρου ΙΚΘ κ. Δαυίδ Σαλτιέλ, για τα αποκαλυπτήρια Μνημείου στο ΑΠΘ, αφιερωμένου στο Παλαιό Εβραϊκό Νεκροταφείο, 9-11-2014, 12.00.
Δείτε τα κείμενα των ομιλιών εδώ
Εικόνα 1:Το μνημείο που αποκαλύφθηκε το Νοέμβριο του 2014 σε εξωτερικό χώρο της Πανεπιστημιούπολης του Α.Π.Θ σε ανάμνηση του παλαιού Εβραϊκού Νεκροταφείου.
Υλοποίηση
Γενικά στοιχεία
Η διδακτική πρόταση που ακολουθεί είναι εκτενής και χωρίζεται σε τρεις ευρείες διδακτικές φάσεις. Λόγω του όγκου του υλικού και του πλήθους των δραστηριοτήτων προσφέρεται για το μάθημα των Ερευνητικών Εργασιών της Γ' Γυμνασίου ή της Α' Λυκείου και μπορεί να αποτελέσει ένα τετράμηνο ή ετήσιο σχέδιο εργασίας (project). Ακόμη, η πρόταση θα μπορούσε να αξιοποιηθεί στo πλαίσιο των πολιτιστικών προγραμμάτων που υλοποιούν τα σχολεία ή στο πλαίσιο της Ευέλικτης Ζώνης. Φυσικά, αν υπάρχει η δυνατότητα, ο εκπαιδευτικός δύναται να χρησιμοποιήσει μέρος του υλικού και των δραστηριοτήτων στο πλαίσιο του μαθήματος της Ιστορίας, ειδικά της τοπικής ιστορίας (10 διδακτικές ώρες με βάση το Αναλυτικό Πρόγραμμα). Ουσιαστικά, αποτελεί μία πρόταση σχεδίου εργασίας τοπικής ιστορίας που έχει ως έναυσμα τους ιστορικούς τόπους και τα μνημεία που σχετίζονται με τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Το θέμα των σχεδίων εργασίας επιλέγεται μετά από προτάσεις του εκπαιδευτικού και επιλογή των μαθητών. Η μεθοδολογία των σχεδίων εργασίας απαιτεί και προϋποθέτει τη συνεργασία των μαθητών μεταξύ τους και με τον εκπαιδευτικό, την εργασία σε ομάδες, τη συζήτηση, τον κοινό σχεδιασμό και επανασχεδιασμό των δράσεων και την κοινή διαμόρφωση του τελικού παραγόμενου προϊόντος. Συχνά, το τελευταίο παρουσιάζεται στη σχολική ή στην τοπική κοινότητα. Επιπλέον, η εργασία σε ομάδες περιλαμβάνει τον διαμοιρασμό ρόλων και καθηκόντων αλλά και την ατομική (πάντα όμως εντός της ομάδας) ή ομαδική διερεύνηση των θεμάτων. Συνήθως, δημιουργούνται ομάδες 4-5 ατόμων και καθεμία αναλαμβάνει υποενότητες του βασικού θέματος. Η κάθε ομάδα υλοποιεί δραστηριότητες, ερευνά και ετοιμάζει εργασίες για την ενότητά της με στόχο την τελική κοινή σύνθεση από όλες τις ομάδες. Φυσικά, κατά τη διάρκεια της υλοποίησης υπάρχει επικοινωνία και παρουσίαση υλικού και δραστηριοτήτων μεταξύ των ομάδων. Ο εκπαιδευτικός λειτουργεί ως βοηθός και συντονιστής.
Το θέμα της παρούσας διδακτικής πρότασης είναι οι τόποι μνήμης, τα μνημεία και τα μουσεία της Θεσσαλονίκης που σχετίζονται με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το υλικό που παρατίθεται στην ιστοσελίδα αποτελεί ενδεικτικό περιεχόμενο στο οποίο μπορεί να παραπέμψει ο εκπαιδευτικός τους μαθητές και τις μαθήτριές του και το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί αυτούσιο ή να αποτελέσει αφορμή για περαιτέρω διερεύνηση από τους μαθητές. Δημιουργούνται τέσσερεις (4) βασικές ομάδες εργασίας με τα εξής θέματα:
- Στρατόπεδο Παύλου Μελά - Επταπύργιο (Φυλακές Γεντί Κουλέ)
- Πλατεία Ελευθερίας - Εβραϊκό Νεκροταφείο
- Πολεμικό Μουσείο - Μνημείο Εθνικής Αντίστασης - Ανδριάντας Γιέρζυ Ιβάνωφ
- Εβραϊκό Μουσείο - Μνημείο Ολοκαυτώματος - Μνημείο παλαιού Εβραϊκού Νεκροταφείου στο Α.Π.Θ.
Αντίστοιχα, και το υλικό είναι χωρισμένο με βάση αυτήν την ομαδοποίηση, ενώ παρατίθεται και ενδεικτικό υλικό αφόρμησης της διδασκαλίας. Τέλος, οι οδηγίες υλοποίησης του σχεδίου εργασίας είναι ενδεικτικές και παραδειγματικές. Ο κάθε εκπαιδευτικός με βάση τους μαθητές και τις μαθήτριές του, τα ενδιαφέροντά τους, τις επιθυμίες και τα ταλέντα τους μπορεί να διαμορφώσει, μέσω συνεργασίας μαζί τους, τις δράσεις που θα υλοποιηθούν και το τελικό παραγόμενο προϊόν.
Φάσεις υλοποίησης
Η συζήτηση με τους μαθητές αφορμάται από τις πηγές που παρατίθενται. Με αυτές μπορεί να γίνει μία εισαγωγή στην ιστορική περίοδο του Β' Παγκοσμίου και στο προτεινόμενο θέμα. Οι πηγές παρουσιάζουν τις διαφορετικές αντιδράσεις, θετικές και αρνητικές, κατά την είσοδο των Γερμανών στη Θεσσαλονίκη και επομένως, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να αναδειχθούν οι διαφορετικές απόψεις, για να προσεγγιστεί το θέμα της μελέτης πηγών και να διαφανεί ότι δεν υπάρχει μία αντικειμενική ιστορική αλήθεια αλλά ότι είναι θέμα ερμηνειών. Μέσα από την αναφορά που γίνεται στις πηγές σε συγκεκριμένους τόπους, μπορούν να προκύψουν κεντρικά ερωτήματα ή προβλήματα προς διερεύνηση, όπως: Ποιοι είναι οι τόποι; Ποια τα μνημεία; Ποια τα μουσεία; Πώς γνωρίζουμε γι’ αυτά; Πώς μπορούμε να μάθουμε εμείς για αυτά; Τα ερωτήματα και οι απόψεις καταγράφονται. Επίσης, καταγράφονται οι τόποι, τα μνημεία και τα μουσεία της πόλης τα οποία γνωρίζουν οι μαθητές, ενώ ο εκπαιδευτικός μπορεί να αναφέρει με συντομία και άλλα που δεν είναι γνωστά στους μαθητές. Καλό θα ήταν, επίσης, αν οι μαθητές δεν έχουν προηγούμενη γνώση για τα γεγονότα του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, να γίνει μία σύντομη ιστορική ανασκόπηση από τον εκπαιδευτικό με εποπτικό τρόπο. Υπάρχουν χάρτες και άλλο υλικό στο διαδίκτυο. Ενδεικτικά δείτε εδώ: http://ww2.gr/
Σε επόμενο στάδιο της φάσης αυτής και με βάση τους τόπους, τα μνημεία και τα μουσεία που αναφέρθηκαν από τους μαθητές και τον εκπαιδευτικό, γίνεται μία ομαδοποίησή τους. Μια ενδεικτική ομαδοποίηση για τους τόπους τα μνημεία και τα μουσεία της Θεσσαλονίκης είναι αυτή που παρατέθηκε παραπάνω. Αντίστοιχα, γίνεται και ο χωρισμός των μαθητών σε τέσσερεις (4) ομάδες. Κάθε ομάδα επιλέγει με βάση τις επιθυμίες της το θέμα που θα μελετήσει. Ο εκπαιδευτικός παραδίδει σε κάθε ομάδα τον αντίστοιχο φάκελο υλικού. Μπορεί αν θέλει να μην δώσει το σύνολο του υλικού από την αρχή. Με βάση την εξέλιξη των δραστηριοτήτων των ομάδων μπορεί να αποφασίσει τι και πότε θα δίνεται στις ομάδες.
Σ’ αυτό το σημείο πρέπει να γίνει μία αρχική συζήτηση για τον τρόπο εργασίας των ομάδων, για τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις, για τους ρόλους του κάθε μέλους αλλά και για την επικοινωνία των ομάδων μεταξύ τους. Συζητούνται οι απόψεις και οι ιδέες των μαθητών, τίθενται οι βάσεις για πιθανές δραστηριότητες της κάθε ομάδας, προκρίνονται ή απορρίπτονται δυνατότητες και γίνεται και μία συζήτηση για το πιθανό τελικό έργο που θα μπορούσε να προκύψει από το σύνολο των ομάδων. Οι ιδέες καταγράφονται από κάθε ομάδα.
Ο εκπαιδευτικός καθοδηγεί την κάθε ομάδα να δημιουργήσει ένα φάκελο εργασιών, που θα περιλαμβάνει όλη την πορεία (ιδέες, αποφάσεις κ.λπ.) και τα αποτελέσματα των εργασιών. Καλό είναι ο κάθε μαθητής να δημιουργήσει και έναν ατομικό φάκελο όπου θα μπορεί να αρχειοθετεί τόσο την πορεία της ομάδας του και τη δική του συμβολή σ’ αυτήν όσο και την όποια ατομική εργασία θα υλοποιεί. Σ’ αυτόν μπορεί να ταξινομεί και όποιο άλλο υλικό βρίσκει και επιθυμεί να κρατήσει.
Ως τελικό στάδιο αυτής της φάσης, οι μαθητές στις ομάδες τους μελετούν σε πρώτο επίπεδο το υλικό του φακέλου τους. Καταγράφουν τι είδους υλικό περιλαμβάνεται, αναλαμβάνουν τι θα μελετήσει ο καθένας από το υλικό αυτό και προτείνουν κάποιες αρχικές δραστηριότητες. Ο εκπαιδευτικός κινείται ανάμεσα στις ομάδες ώστε να ενημερωθεί για τις αρχικές δραστηριότητες, να προτείνει κι άλλες, να αναδείξει πιθανά θέματα ή προβληματισμούς και να ορίσει ένα σχετικό χρονοδιάγραμμα με κάθε ομάδα. Στο τέλος, ορίζεται και ένα συνολικό χρονοδιάγραμμα, π.χ. παρουσιάσεων της μίας ομάδας στην άλλη, πιθανών επισκέψεων στους τόπους, στα μνημεία και στα μουσεία.
Προτεινόμενες αρχικές δραστηριότητες:
- Καταγραφή των πηγών σύμφωνα με την κατηγορία (πρωτογενείς, δευτερογενείς, επίσημες, ανεπίσημες, εκούσιες κ.ά) και σύμφωνα με τη μορφή ή το είδος (γραπτές, παραστατικές, οπτικοακουστικές κ.ά). Ο εκπαιδευτικός μπορεί να δώσει φύλλο εργασίας ή να κάνει μία εισαγωγική δραστηριότητα στην ολομέλεια σχετικά με τις κατηγορίες και τα είδη των πηγών.
- Καταγραφή βασικών στοιχείων για τις πηγές: συγγραφέας ή δημιουργός, προέλευση πηγής, εποχή δημιουργίας
- Αναζήτηση στο διαδίκτυο για υλικό σχετικό με το θέμα της κάθε ομάδας.
- Αναζήτηση, σε έντυπο ή ψηφιακό χάρτη, των τόπων, μνημείων ή μουσείων της κάθε ομάδας.
- Ερωτήματα προς γονείς και συγγενικά πρόσωπα για πιθανές γνώσεις, αναμνήσεις ή οικογενειακές ιστορίες που σχετίζονται με την περίοδο του Β' ΠΠ και με συγκεκριμένους τόπους. Καταγραφή των απαντήσεων.
Στην τάξη, η κάθε ομάδα παρουσιάζει στις άλλες τις βασικές πληροφορίες που βρήκε για το θέμα της. Εάν υπάρχει η δυνατότητα, είναι καλό οι ομάδες να δείχνουν και εποπτικό υλικό, χάρτες, φωτογραφίες, εικόνες κ.ά., που υπάρχει στον φάκελό τους ή που αναζήτησαν και βρήκαν μόνες τους. Με βάση την αρχική παρουσίαση της κάθε ομάδας γίνονται ερωτήσεις και συζήτηση στην ολομέλεια, προτείνονται κι άλλες δραστηριότητες από τη μία στην άλλη. Σ’ αυτή τη φάση μπορεί να γίνει μία πρώτη αναλυτική συζήτηση για το τι θα είναι το τελικό κοινό έργο. Οι ιδέες καταγράφονται και αρχειοθετούνται στους φακέλους των ομάδων.
Μετά τη συζήτηση για τα τελικά έργα, η κάθε ομάδα αρχίζει να εργάζεται με το υλικό της. Με βάση την αρχική καταγραφή των πηγών και την αρχική ανάθεση συγκεκριμένων πηγών σε κάθε μέλος της ομάδας αρχίζει η βαθύτερη επεξεργασία τους.
Ενδεικτικές δραστηριότητες (ή ακολουθία δραστηριοτήτων) για επεξεργασία των γραπτών πηγών:
- περιγραφή της πηγής
- ταξινόμηση πληροφοριών (πρόσωπα, χρονολογίες, τόποι, ιδέες)
- αναζήτηση πληροφοριών για άγνωστες λέξεις, ιδέες, γεγονότα
- καταγραφή στοιχείων που μαρτυρούν την εποχή
- έλεγχος αξιοπιστίας της πηγής με σημείωση λέξεων ή φράσεων (στερεότυπα και προκαταλήψεις που διαφαίνονται)
- καταγραφή ερωτημάτων που προκύπτουν από το περιεχόμενο και προσπάθεια επίλυσης.
Ενδεικτικές δραστηριότητες (ή ακολουθία δραστηριοτήτων) για επεξεργασία των οπτικών πηγών:
- περιγραφή της πηγής (πρόσωπα, τόποι, γεγονότα-δράση, χρώματα)
- ερμηνεία (δημιουργός, χρονολογία, φυσική ή σκηνοθετημένη, σημασία, συμπεράσματα)
- διασταύρωση αξιοπιστίας (προηγούμενη γνώση, σύγκριση με άλλες πηγές)
- δραστηριότητες επέκτασης: οι μαθητές γράφουν λεζάντα ή σύντομο σχόλιο για την πηγή, καταγράφουν πιθανές σκέψεις των προσώπων που απεικονίζονται, δημιουργούν σύντομο διάλογο ανάμεσα στα πρόσωπα που απεικονίζονται, αναζητούν παρόμοιες πηγές
Με βάση την επεξεργασία των πηγών, κάθε μαθητής καλείται να γράψει ένα κείμενο στο οποίο περιγράφει την πηγή και το περιεχόμενό της αλλά και όσα στοιχεία μπόρεσε να ανακαλύψει για αυτήν. Τα κείμενα παρουσιάζονται στην ομάδα και στη συνέχεια στην ολομέλεια. Γίνεται συζήτηση για τα είδη των πηγών, για την αξιοπιστία τους, για το αν μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως ιστορικά ντοκουμέντα, για την υποκειμενική οπτική και για ζητήματα που σχετίζονται με τις μαρτυρίες γραπτές ή οπτικοακουστικές.
Σε επόμενο στάδιο, η κάθε ομάδα προετοιμάζεται για την επίσκεψη στους τόπους, τα μνημεία και τα μουσεία που περιλαμβάνονται στο υλικό της. Είναι σαφές ότι λόγω του πλήθους των παραπάνω, θα χρειαστούν περισσότερες από μία επισκέψεις. Ο εκπαιδευτικός κανονίζει πότε και πώς θα γίνουν οι επισκέψεις αυτές. Οι μαθητές συζητούν και προτείνουν πιθανές δράσεις για τους τόπους και τα μνημεία. Επίσης, συζητούν τι περιμένουν να δουν στα δύο μουσεία και ποιες πιθανές δραστηριότητες θα μπορούσαν να υλοποιήσουν κατά τη διάρκεια της επίσκεψης ή/και μετά.
Ενδεικτικές δράσεις στους ιστορικούς τόπους και στα εξωτερικά μνημεία:
- επιτόπου έρευνα για τα εναπομείναντα κτίρια
- καταγραφή της σημερινής τους κατάστασης
- ερωτήματα σε περαστικούς
- φωτογράφηση των κτιρίων και μνημείων
- σχεδιαστική απόδοσή τους
- σύνδεση στοιχείων των πηγών με σημεία, κτίρια και ανθρώπους
- ερωτήματα από την ολομέλεια προς την εκάστοτε ομάδα έργου, ώστε να οδηγήσουν σε περαιτέρω διερεύνηση και αναζήτηση απαντήσεων.
Ενδεικτικές δράσεις στα μουσεία:
- φύλλο εργασίας (προετοιμασία από τον εκπαιδευτικό) που περιλαμβάνει:
παρατήρηση αντικειμένων,
περιγραφή αντικειμένων με βάση τα φυσικά χαρακτηριστικά, τον - τρόπο κατασκευής, τη διακόσμηση,
ερμηνεία της λειτουργίας και χρήσης των αντικειμένων,
απόδοση πιθανής αξίας, ιστορικής, οικονομικής, συναισθηματικής, - κοινωνικής, για εμάς σήμερα, για ένα μουσείο κ.ά.,
σχεδιαστική απόδοση αντικειμένων,
σύνδεση αντικειμένων με τόπους, γεγονότα, πρόσωπα. - κυνήγι θησαυρού
- θεατρικό παιχνίδι
- εικαστικές δημιουργίες
Προτείνεται να γίνουν τουλάχιστον δύο ημερήσιες επισκέψεις. Η πρώτη θα περιλαμβάνει όλους τους τόπους και τα μνημεία (Στρ. Παύλου Μελά, Ανδριάντας Ιβάνωφ, Πλατεία Ελευθερίας και Μνημείο Ολοκαυτώματος, Μνημείο Εθνικής Αντίστασης, παλαιό Εβραϊκό νεκροταφείο και μνημείο παλαιού εβραϊκού νεκροταφείου στο Α.Π.Θ.) και η δεύτερη θα περιλαμβάνει τα δύο μουσεία, Εβραϊκό και Πολεμικό.
Στο Εβραϊκό μουσείο οι μαθητές εισάγονται στην ιστορία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης από το προσωπικό του μουσείου και στη συνέχεια εργάζονται κατά ομάδες με φύλλο εργασίας που ετοιμάζει ο εκπαιδευτικός με βάση τις ενότητες του μουσείου (βλ. προτεινόμενο φύλλο εργασίας στην παρούσα ιστοσελίδα). Κάθε ομάδα αναλαμβάνει μία ενότητα. Μόλις οι ομάδες ολοκληρώσουν, παρουσιάζουν στις υπόλοιπες την ενότητα του μουσείου που μελέτησαν. Η ομάδα έργου έχει και ένα επιπλέον καθήκον. Διαβάζει στους υπόλοιπους αποσπάσματα μαρτυριών που έχει στις πηγές της και που αφορούν σχεδόν σε κάθε ενότητα.
Στο Πολεμικό Μουσείο, οι μαθητές ξεναγούνται σύντομα από το προσωπικό του μουσείου. Κατά τη διάρκεια της ξενάγησης η ομάδα έργου καταγράφει αντικείμενα του Β' Παγκόσμιου Πολέμου που θεωρεί ότι έχουν ενδιαφέρον και μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη δημιουργία ενός κυνηγιού θησαυρού. Κάθε μέλος της ομάδας καταγράφει μέχρι τρία αντικείμενα. Τέλος, όλοι οι μαθητές παίζουν το κυνήγι θησαυρού με αντικείμενα του Β' Παγκόσμιου Πολέμου που έχει ήδη σχεδιαστεί από το μουσείο. Το υλικό για το κυνήγι θησαυρού υπάρχει στην ιστοσελίδα του μουσείου (http://www.warmuseumthessaloniki.com/#!/ctzf).
Ενδεικτικές δράσεις κάθε ομάδας μετά τις επισκέψεις:
Ομάδα 1
Στρ. Παύλου Μελά - Επταπύργιο: δημιουργία blog με πληροφορίες, φωτογραφίες, σχέδια, τραγούδια, βίντεο
Ομάδα 2
Πλατεία Ελευθερίας- Εβραϊκό Νεκροταφείο: σύνταξη επιστολής προς τον δήμαρχο με προτάσεις ανάδειξης των ιστορικών αυτών τόπων, όπως πιθανές εκδηλώσεις ανά τόπο
Ομάδα 3
Πολεμικό Μουσείο - Μνημείο Εθνικής Αντίστασης - Ανδριάντας Γιέρζυ Ιβάνωφ: δημιουργία κυνηγιού θησαυρού με αντικείμενα που κατέγραψαν οι μαθητές στο μουσείο
Ομάδα 4
Εβραϊκό Μουσείο - Μνημείο Ολοκαυτώματος - Μνημείο παλαιού Εβραϊκού Νεκροταφείου στο Α.Π.Θ.: γραπτή πρόταση προς την Ισραηλιτική κοινότητα για την αναβάθμιση της ιστοσελίδας του μουσείου με έμφαση σε ανθρώπινες ιστορίες-μαρτυρίες ή για τη διοργάνωση έκθεσης που θα εστιάζει σε ανθρώπινες ιστορίες.
Στην τελική φάση του σχεδίου εργασίας κάθε ομάδα πρέπει να καταθέσει ένα κείμενο που θα σχετίζεται με τους τόπους, τα μνημεία και τα μουσεία που μελέτησε. Το κείμενο πρέπει να περιλαμβάνει παραπομπές ή αποσπάσματα από τις πηγές που μελετήθηκαν. Το ακριβές θέμα, η δομή και τα συμπεράσματα του κειμένου μπορεί να συζητηθούν και να αποφασιστούν από τα μέλη κάθε ομάδας με τη συμβολή του εκπαιδευτικού.
Επιπλέον, οι ομάδες σε συνεργασία ετοιμάζουν το τελικό κοινό τους έργο λαμβάνοντας υπόψη τις αρχικές τους προτάσεις, τις δραστηριότητες που υλοποίησαν και τα αποτελέσματα των δράσεών τους. Το τελικό έργο του σχεδίου εργασίας παρουσιάζεται στη σχολική κοινότητα και αναρτάται στην ιστοσελίδα του σχολείου.
Προτεινόμενα τελικά έργα:
- Δημιουργία έντυπου και ψηφιακού οδηγού των τόπων, μνημείων και μουσείων της Θεσσαλονίκης που σχετίζονται με τον Β' ΠΠ. Ο οδηγός θα περιλαμβάνει βασικές πληροφορίες, εποπτικό υλικό, σύντομα αποσπάσματα μαρτυριών και παραπομπές σε ιστοσελίδες, βιβλία κ.ά. Για τη δημιουργία του χρειάζεται και η συμβολή του καθηγητή πληροφορικής, ώστε να λύσει πιθανά γραφιστικά προβλήματα, να προτείνει εύκολους τρόπους δημιουργίας ψηφιακού αρχείου με φωτογραφίες κ.λπ. Ο οδηγός αυτός θα μπορούσε να αναρτηθεί στην ιστοσελίδα του σχολείου, να διαμοιραστεί ηλεκτρονικά σε άλλα σχολεία, να παρουσιαστεί σε σχολικές ημερίδες αλλά και να αναρτηθεί σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης του σχολείου και των μαθητών.
- Διοργάνωση θεματικής σχολικής έκθεσης και ημερίδας. Οι μαθητές μπορούν να ετοιμάσουν μια σχολική έκθεση για το θέμα των ιστορικών τόπων, μνημείων και μουσείων της Θεσσαλονίκης που σχετίζονται με τον Β' ΠΠ. Η έκθεση στήνεται στην αίθουσα εκδηλώσεων του σχολείου ή σε όποια άλλη αίθουσα κρίνεται κατάλληλη, ώστε να μπορεί να είναι επισκέψιμη από τους υπόλοιπους μαθητές του σχολείου. Η έκθεση μπορεί να παρουσιαστεί και σε εξωσχολικό κοινό, γονείς, κοινότητα κ.ά., με τη διοργάνωση μίας ημερίδας. Εκεί οι μαθητές θα παρουσιάσουν τα σχέδια εργασίας τους, δηλαδή το κεντρικό τους θέμα και τα θέματα της κάθε ομάδας, τον τρόπο εργασίας τους, τις πληροφορίες και το υλικό που μελέτησαν και τα τελικά τους έργα, όπως η έκθεση, μαζί με κάποια πιθανά συμπεράσματα.
Αξιολόγηση
Η αξιολόγηση της επίδοσης των μαθητών και μαθητριών στα σχέδια εργασίας είναι μία πολύπλοκη διαδικασία. Γίνεται με τη συνεκτίμηση δεξιοτήτων γνωστικών, ακαδημαϊκών, επικοινωνιακών και συνεργασίας, ενώ αφορά τόσο την ατομική όσο και την ομαδική εργασία. Επομένως, η αξιολόγηση αφορά τόσο το περιεχόμενο όσο και τη διαδικασία. Συχνά, διακρίνεται σε διαφορετικούς τύπους με συχνότερη τη διαμορφωτική, που είναι συνεχής και συμβαίνει καθημερινώς, και την τελική αξιολόγηση, που εστιάζει στο τελικό προϊόν της διαδικασίας. Ο εκπαιδευτικός, συμπληρωματικά στη διαμορφωτική αξιολόγηση, μπορεί να αξιοποιήσει ειδικές μορφές, όπως είναι η αυτο-αξιολόγηση και ετερο-αξιολόγηση των μαθητών και μαθητριών. Οι τελευταίες συμβάλλουν στη μεγαλύτερη εμπλοκή των μαθητών και μαθητριών στη διαδικασία με αποτέλεσμα να συνειδητοποιούν τον ρόλο και τις ευθύνες τους στην ομάδα, ενώ ταυτοχρόνως έχουν τη δυνατότητα ρύθμισης και βελτίωσης των δεξιοτήτων τους.
Τα βασικά κριτήρια αξιολόγησης των σχεδίων εργασίας αναφέρονται σε τέσσερεις τομείς. Αυτοί καλύπτουν: (α) τη διαδικασία της έρευνας, (β) το περιεχόμενο της ερευνητικής έκθεσης, (γ) τη γλώσσα και τη δομή της ερευνητικής έκθεσης και (δ) τη δημόσια παρουσίαση της ερευνητικής εργασίας. Κριτήρια αξιολόγησης είναι, ανάμεσα σε άλλα, η επιστημονικότητα, η επιλογή και διάκριση πηγών καθώς και η ικανοποιητική επεξεργασία και ανάλυση τους, η ικανότητα ανάλυσης και σύνθεσης, η εξαγωγή συμπερασμάτων, η δομή των γραπτών κειμένων, η γλώσσα που χρησιμοποιείται σ' αυτά, η συνοχή του κειμένου αλλά και οι γνώσεις, οι έννοιες και τα εννοιολογικά σχήματά του, η συνδυαστική αξιοποίηση λόγου, εικόνας, κίνησης και ήχου, η χρήση της τεχνολογίας, ο τρόπος παρουσίασης σε κοινό, π.χ. με σαφήνεια, με χρήση τεχνολογίας και πολυτροπικών μέσων, με χιούμορ και με ετοιμότητα για αντιμετώπιση δυσκολιών ή για πιθανά ερωτήματα του κοινού.
Στο πλαίσιο αξιολόγησης των παραπάνω τομέων καλό είναι να λαμβάνονται υπόψη και άλλες δεξιότητες, επικοινωνιακές και συνεργασίας. Επομένως, ο εκπαιδευτικός αξιολογεί την οργάνωση, ερμηνεία και έκφραση των σκέψεων των μαθητών του αλλά και την καλά οργανωμένη από αυτούς παρουσίαση. Επιπλέον, αναζητά στοιχεία συνεργατικών δεξιοτήτων, όπως οι καλές σχέσεις, η ευγένεια, η αλληλο-στήριξη, η ενσυναίσθηση, η ανάληψη ρόλων και καθηκόντων, η υποβολή προτάσεων στην κρίση της ομάδας και η αποδοχή των διαφορετικών απόψεων, οι δεξιότητες καλού προγραμματισμού και συνεννόησης εντός της ομάδας. Σαφώς, σε δημιουργικές δραστηριότητες πρέπει να ενθαρρύνεται και να αξιολογείται η πρωτοτυπία, η ελεύθερη έκφραση της γνώμης, η επίλυση προβλημάτων πρακτικού χαρακτήρα και η αυθεντικότητα.
Βεβαίως, στο πλαίσιο της ατομικής αξιολόγησης ο εκπαιδευτικός οφείλει να διαχωρίζει το συνολικά παραγόμενο έργο από την επίδοση του κάθε μαθητή. Σ' αυτήν την προσπάθεια ο εκπαιδευτικός πρέπει να αξιοποιεί μεταξύ άλλων και τον ατομικό φάκελο των μαθητών και μαθητριών του. Ο ατομικός φάκελος παρέχει μία καλή εικόνα της πορείας εργασίας, της βελτίωσης ή όχι των δεξιοτήτων, του βαθμού συμμετοχής και της συνέπειας του μαθητή και της μαθήτριας. Επικουρικά, οι εκπαιδευτικοί θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν δεδομένα της αυτο-αξιολόγησης αλλά και της ετερο- αξιολόγησης, εφόσον αυτά έχουν καταγραφεί με κάποιον τρόπο, π.χ. με φύλλα αξιολόγησης.
Σε κάθε περίπτωση, οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να αξιολογούν δεξιότητες που έχουν προηγουμένως προσπαθήσει να αναπτύξουν και να καλλιεργήσουν με τους μαθητές και τις μαθήτριές τους. Τα κριτήρια αξιολόγησης πρέπει να είναι γνωστά και κοινώς αποδεκτά. Τέλος, καλό είναι οι μαθητές και οι μαθήτριες να έχουν λόγο στην αξιολόγησή τους και να μπορούν να την συν-διαμορφώσουν.
Βιβλιογραφία για τον εκπαιδευτικό
Σχετικά με την πόλη της Θεσσαλονίκης
Αναστασιάδης, Γιώργος (1996). Ανεξάντλητη πόλη : Θεσσαλονίκη 1917-1974. Θεσσαλονίκη : University Studio Press.
Αναστασιάδης, Γιώργος (2001). Η χαμένη Εγνατία της Θεσσαλονίκης: από τον μεσαιωνικό φαρδύ δρόμο στον σύγχρονο (στενό) αυτοκινητόδρομο. Θεσσαλονίκη : University Studio Press.
Αναστασιάδης, Γιώργος (2005). Η Θεσσαλονίκη στις συμπληγάδες του 20ού αιώνα. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
Αναστασιάδης, Γιώργος (2006). Γιώργος Ιωάννου, 1927-1985: λόγος και μνήμη. Θεσσαλονίκη : University Studio Press.
Αναστασιάδης, Γιώργος (2010). Το παλίμψηστο του αίματος : πολιτικές δολοφονίες και εκτελέσεις στη Θεσσαλονίκη. 1913-1968. Αθήνα: Επίκεντρο
Αναστασιάδης, Γιώργος (2014). Παντού στη Θεσσαλονίκη σε βρίσκει η ιστορία. Αθήνα: Κέδρος.
Γούναρης, Βασίλης Κ., Παπαπολυβίου, Πέτρος, Χασιώτης, Ιωάννης Κ. (2001). Ο φόρος του αίματος στην κατοχική Θεσσαλονίκη: ξένη κυριαρχία, αντίσταση και επιβίωση. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.
Δρουμπούκη, Άννα-Μαρία (2014). Μνημεία της λήθης. Ίχνη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Αθήνα: Πόλις.
Ζαφείρης, Χρήστος (1990). Τοπιογραφία Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής
Ζαφείρης, Χρήστος (2014). Θεσσαλονίκη, η παρουσία των απόντων. Η κληρονομιά Ρωμαίων, Μουσουλμάνων, Εβραίων, Ντονμέδων, Φράγκων, Αρμένιων και Σλάβων. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.
Ιατρίδης, Γιάννης (1984). «Εισαγωγή» στο Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένα Έθνος σε κρίση. Αθήνα: Θεμέλιο, σσ. 44.
Κανδυλάκης, Μανώλης (2008). Εφημεριδογραφία της Θεσσαλονίκης. Από τον πόλεμο στη δικτατορία, Δ' 1941 – 1967. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
Καφταντζής, Γιώργος (1998). Το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης στον καιρό της κατοχής. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.
Κοκόλης, Ξενοφών Α. (επιμ.), Στυλιανίδης, Νώντας (φωτογραφίες) (1989). Στο Γεντί Κουλέ την επόμενη μέρα. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.
Κωτόπουλος, Τριαντάφυλλος (2014). Η Θεσσαλονίκη στο έργο των Θεσσαλονικιών πεζογράφων. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.
Mazower, Mark (1994). Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων. Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι 1430-1950/μτφρ. Κώστας Κουρεμένος. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Νεχαμά, Ιωσήφ (1990). Θεσσαλονίκη, περιπόθητη πόλη. Αθήνα: Νησίδες.
Νίγδελης, Κωνσταντίνος (2002). Επταπύργιο - Γεντί Κουλέ: πορεία στο χρόνο. Συκιές, Θεσσαλονίκη: Δήμος Συκεών.
Σερέφας, Σάκης (2012). Εδώ: τόποι βίας στη Θεσσαλονίκη. Αθήνα: Άγρα.
Σερέφας, Σάκης (2005). Θεσσαλονίκη σε πρώτο πρόσωπο. Αθήνα: Toubis.
Τομανάς, Κώστας (1997). Δρόμοι και γειτονιές της Θεσσαλονίκης. Αθήνα: Νησίδες.
Χανδρινός, Ιάσονας & Άννα-Μαρία Δρουμπούκη (2014). Η Θεσσαλονίκη κατά τη γερμανική κατοχή, Συλλογή φωτογραφιών Βύρωνα Μήτου. Αθήνα: Ποταμός.
Σχετικά με την Εθνική Αντίσταση
Γληνός, Δημήτρης (1975). «Τι είναι και τι θέλει το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο», Εκλεκτές Σελίδες, Αθήνα: Στοχαστής, σσ.144.
Παπαστράτης, Προκόπης (14.11.1999). «Κατοχή και Αντίσταση» στο Η Ελλάδα τον 20ό αιώνα, 1940-1945, Επτά Ημέρες-Η Καθημερινή, σσ.17-18.
Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Λότη (1992). Τραγούδι για τρεις. Αθήνα:Πατάκης, σσ. 107-108.
Φλάισερ, Χάγκεν (1988). Στέμμα και σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, τ. 2. Αθήνα: Παπαζήσης.
Φλάισερ, Χάγκεν (2000). «Κατοχή και Αντίσταση, 1941-1944» στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΣΤ΄. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σσ. 26.
Πεζογραφήματα - Μαρτυρίες - Απομνημονεύματα
Αλαβέρας, Τηλέμαχος (1998). Ως κυλιόμενος τάπης: διηγήματα. Αθήνα: Καστανιώτης.
Αλμπέρτος, Ναρ (1999). Σαλονικάι, δηλαδή Σαλονικιός. Αθήνα: Νεφέλη.
Αμαρίλιο-Κούνιο, Έρικα (1995). 50 χρόνια μετά... Αναμνήσεις μιας Θεσσαλονικιώτισσας Εβραίας, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.
Βαφόπουλος, Γιώργος (1971). Σελίδες αυτοβιογραφίας, τ. 2ος. Αθήνα:Βιβλιοπωλείον της Εστίας.
Γιακοέλ, Γιομτώβ (1993). Απομνημονεύματα 1941-1943. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.
Δροσάκη, Ελευθερία (1985). Εν Θεσσαλονίκη: από τον πόλεμο, την κατοχή και την αντίσταση. Αθήνα: Οδυσσέας.
Ζησιάδης, Λεωνίδας (1991). Θεσσαλονίκη, όσα θυμάμαι: μία διήγηση. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.
Ιωάννου, Γιώργος (1980). Το δικό μας αίμα. Αθήνα: Κέδρος.
Ιωάννου, Γιώργος (2007). Η πρωτεύουσα των προσφύγων. Αθήνα: Κέδρος.
Καφταντζής, Γιώργος (1999). Το ναζιστικό στρατόπεδο Παύλου Μελά Θεσσαλονίκης όπως το έζησε και το περιγράφει στο ημερολόγιό του ένας όμηρος, ο Λεωνίδας Γιασημακόπουλος, Παρατηρητής.
Καρατζάς, Νίκος (επιμ.) (1990). Η Θεσσαλονίκη των συγγραφέων. Αθήνα: Ιανός.
Μπακόλας, Νίκος (1987). Η μεγάλη πλατεία. Αθήνα: Κέδρος.
Μπουρλάς, Μωϋσής (2000). Έλληνας, Εβραίος και Αριστερός. Σκόπελος: Νησίδες.
Σκαμπαρδώνης, Γιώργος (2008). Ουζερί Τσιτσάνης. Αθήνα: Κέδρος.
Σφυρίδης, Περικλής (1996). Ψυχή μπλε και κόκκινη. Αθήνα: Καστανιώτης.
Χανταλί, Ιάκωβος (1995). Από τον Λευκό Πύργο στις πύλες του Άουσβιτς. Θεσσαλονίκη: Ίδρυμα Ετς Αχαΐμ & Παρατηρητής.
Χριστιανόπουλος Ντίνος (2012). Θεσσαλονίκη ου μ' εθέσπισεν. Αθήνα: Ιανός.
Σχετικά με τη χρήση πηγών στη διδασκαλία της Ιστορίας
Μαυροσκούφης, Δημήτρης (2005). Αναζητώντας τα ίχνη της Ιστορίας: ιστοριογραφία, διδακτική μεθοδολογία και ιστορικές πηγές. Θεσσαλονίκη: Κυριακίδη.
Γλωσσάρι
Αντισημιτισμός: η συστηματική αντίθεση προς την Εβραϊκή φυλή, καθώς και η προσπάθεια περιορισμού της έκφρασής της, φθάνοντας πολύ συχνά στην εχθρότητα, αλλά και σε προσπάθειες και για την εξόντωσή της. Ιστορικά η βιαιότερη έκφραση του αντισημιτισμού υπήρξε το Ολοκαύτωμα των Εβραίων από τη Ναζιστική Γερμανία του Χίτλερ.
Γενοκτονία: η συστηματικά επιδιωκόμενη εξόντωση ολόκληρης φυλής ή τμήματος αυτής σε ορισμένο τόπο. Η εξόντωση είναι συνήθως βίαια μέσω φόνων, απαγορεύσεων, σταδιακής εξαθλίωσης και εξασθένισης. Η Σύμβαση του Ο.Η.Ε. για την πρόληψη και καταστολή του εγκλήματος της ''γενοκτονίας'' στο άρθρον 2 αναφέρει: Εις την παρούσαν Σύμβασιν, ως γενοκτονία νοείται οιαδήποτε εκ των κατωτέρων πράξεων, ενεργουμένη με την πρόθεσιν ολικής η μερικής καταστροφής ομάδος, εθνικής, εθνολογικής, φυλετικής ή θρησκευτικής:
–Φόνος μελών της ομάδος.
–Σοβαρά βλάβη της σωματικής ή διανοητικής ακεραιότητας των μελών της ομάδος.
–Εκ προθέσεως υποβολή της ομάδος εις συνθήκας δυναμένας να επιφέρωσιν την πλήρην ή την μερικήν σωματικήν καταστροφής αυτής.
–Μέτρα αποβλέποντα εις την παρεμπόδισιν των γεννήσεων εις τους κόλπους ορισμένης ομάδος.
–Αναγκαστική μεταφορά παίδων εις ετέραν ομάδαν.
Γκεστάπο: η κρατική μυστική αστυνομία της ναζιστικής Γερμανίας. Εξελίχθηκε σε οργάνωση που έσπερνε τον τρόμο εναντίον κάθε «εχθρού» της ναζιστικής Γερμανίας.
Γκέτο: μία περιοχή όπου άνθρωποι συγκεκριμένης εθνικότητας ή θρησκείας ή άλλου κοινού γνωρίσματος ζουν ομαδικά, υποχρεωτικά, σε ήπια ή έντονη απομόνωση. Η λέξη ιστορικά αναφέρεται σε περιορισμένες οικιστικές ζώνες όπου υποχρεώνονταν, από τους Ναζί, να ζουν οι Εβραίοι σε άθλιες συνθήκες χωρίς πρόσβαση σε βασικά αγαθά. Τα γκέτο αυτά ήταν περιφραγμένα, η έξοδος από αυτά απαγορευόταν, ενώ πολλοί Εβραίοι έχασαν εκεί τη ζωή τους. Το πιο γνωστό ήταν το γκέτο της Βαρσοβίας.
ΕΑΜ: Το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) ιδρύθηκε στις 27 Σεπτεμβρίου του 1941 στην κατεχόμενη Αθήνα, με πρωτοβουλία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΚΚΕ) και με συμμετοχή τριών ακόμη κομμάτων, του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΚΕ), του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας (ΑΚΕ) και της Ένωσης Λαϊκής Δημοκρατίας (ΕΛΔ). Στόχος του ήταν η απελευθέρωση, η ελεύθερη επιλογή της μορφής του πολιτεύματος από το λαό και η συνεργασία με άλλους λαούς κατά των κατοχικών δυνάμεων. Ήταν το πολιτικό σκέλος της αντίστασης.
ΕΔΕΣ: Ο Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος (ΕΔΕΣ) ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη ελληνική αντιστασιακή οργάνωση κατά τη διάρκεια της κατοχής της Ελλάδας. Στόχος του ήταν η απελευθέρωση και η εγκαθίδρυση αβασίλευτης δημοκρατίας. Ιδρύθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου 1941 από τον απόστρατο συνταγματάρχη Ναπολέοντα Ζέρβα. Η οργάνωση κινούνταν στον αντιμοναρχικό πολιτικό χώρο και είχε ανακηρύξει ερήμην ως αρχηγό τον στρατηγό Νικόλαο Πλαστήρα. Σταδιακά ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ συγκρούστηκαν για πολιτικούς και στρατιωτικούς λόγους.
Εθνική αντίσταση: η αντίσταση που πρόβαλλαν οι Έλληνες κατά τη διάρκεια της κατοχής εναντίον των κατακτητών, Γερμανών, Ιταλών και Βουλγάρων. Η κύρια μορφή της αντίστασης ήταν οι αντιστασιακές οργανώσεις που είχαν δράση σε βουνά και πόλεις. Οι οργανώσεις αυτές ξεκίνησαν τη δράση τους από το 1941 και έπειτα, τόσο με ομάδες πολιτών όσο και με ένοπλες αντάρτικες ομάδες.
ΕΛΑΣ: Ο Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ) ήταν το στρατιωτικό σκέλος του ΕΑΜ κατά την τριπλή κατοχή της Ελλάδας. Ιδρύθηκε στις 16 Φεβρουαρίου του 1942. Ουσιαστικά ήταν εθελοντικός αντάρτικος στρατός. Εξέχουσα προσωπικότητα ήταν ο Άρης Βελουχιώτης (Θανάσης Κλάρας) που ανέλαβε αρχικαπετάνιος της μεγαλύτερης και μαζικότερης αντιστασιακής οργάνωσης στην Ελλάδα, στα χρόνια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
ΕΠΟΝ: Η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ) ήταν οργάνωση νέων που ιδρύθηκε κατά τη διάρκεια της Κατοχής, στις 23 Φεβρουαρίου 1943 και ήταν μέλος του ΕΑΜ. Ιδρύθηκε από τη συγχώνευσή πολιτικών και αντιστασιακών οργανώσεων νέων της εποχής. Τα μέλη της ΕΠΟΝ καλούνταν ΕΠΟΝίτες και ΕΠΟΝίτισσες. Ήταν μία οργάνωση εθνικοαπελευθερωτική, αντιφασιστική και προοδευτική.
Μενορά (Επτάφωτη λυχνία): Η επτάφωτος λυχνία (στα εβραϊκά μενορά) ήταν φωτιστικό σκεύος με επτά λυχνάρια, που έκαιγε αρχικώς στα άγια της Σκηνής του Μαρτυρίου στην έρημο και στη συνέχεια στον Ναό του Σολομώντα. Με τον καιρό έγινε σύμβολο των Ισραηλιτών και της ιουδαϊκής θρησκείας, ενώ σήμερα εμφανίζεται και ως ένα από τα σύμβολα του κράτους του Ισραήλ μαζί με το πεντάκτινο Αστέρι του Δαβίδ.
Νόμοι της Νυρεμβέργης: πρόκειται για σειρά νόμων και μέτρων με αντισημιτικό χαρακτήρα που ψηφίστηκαν από το ναζιστικό κόμμα. Με βάση αυτούς εφαρμόστηκαν μέτρα όπως το κίτρινο άστρο για όλους τους Εβραίους, η συγκέντρωση όλων των Εβραίων σε γκέτο, η απαγόρευση να χρησιμοποιούν μέσα μεταφοράς και να πηγαίνουν σε συγκεκριμένους χώρους κ.ά.
Ολοκαύτωμα: Η λέξη ολοκαύτωμα προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη ὁλόκαυστον, που σημαίνει «πλήρως καμμένη προσφορά θυσίας» σε θεό. Η συνήθης σημασία της λέξης είναι η ναζιστική γενοκτονία. Ο όρος χρησιμοποιείται επίσης από πολλούς με μια πιο στενή έννοια, για να περιγράψει συγκεκριμένα την άνευ προηγουμένου καταστροφή του Εβραϊκού στοιχείου στην Ευρώπη. Ταυτόχρονα χρησιμοποιείται για μαρτυρικά χωριά, ο πληθυσμός των οποίων εξοντώθηκε από τους Γερμανούς.
ΟΠΛΑ: Η Οργάνωση Προστασίας Λαϊκών Αγωνιστών (ΟΠΛΑ) ήταν μια ένοπλη οργάνωση του ΕΑΜ με δράση κυρίως στις πόλεις. Βασικά καθήκοντα των μελών της ήταν να εξασφαλίζουν κάλυψη σε μέλη του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που καταδιώκονταν και έπρεπε να μετακινηθούν, να εξουδετερώνουν/εκτελούν μέλη που θεωρούνταν ύποπτα, με προδοτική δράση, και πολίτες που θεωρούνταν δοσίλογοι και συνεργάτες των κατακτητών. Επίσης, τα μέλη της περιπολούσαν, περιφρουρούσαν σε διαδηλώσεις και προστάτευαν τις συνοικίες όπου έδρευαν.
Στρατόπεδα εξόντωσης: πρόκειται για ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου με σκοπό την εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης. Η κύρια μέθοδος εξόντωσης ήταν οι θάλαμοι αερίων. Παράλληλα, πολλοί άνθρωποι εξοντώθηκαν μέσω εκτελέσεων, ασθενειών, ασιτίας, πορειών θανάτου ή εξαντλητικής εργασίας. Οι κατηγορίες κρατουμένων περιελάμβαναν, εκτός από Εβραίους, πολιτικούς κρατούμενους, αιχμαλώτους πολέμου, τσιγγάνους, ομοφυλόφιλους και γενικώς όσους θεωρούνταν αντίπαλοι του ναζιστικού καθεστώτος. Τα πιο γνωστά στρατόπεδα εξόντωσης της εποχής ήταν: Άουσβιτς ΙΙ, Μπέλζεκ, Κέλμνο, Μαϊντάνεκ, Σομπίμπορ, Τρεμπλίνκα.
Στρατόπεδα συγκέντρωσης: πρόκειται για στρατόπεδα όπου εγκλείεται μεγάλος αριθμός ατόμων συχνά χωρίς δίκη και συνήθως σε καιρό πολέμου. Τα πιο γνωστά στρατόπεδα συγκέντρωσης είναι αυτά που οργάνωσαν οι Ναζί κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, με σκοπό κυρίως τη φυσική εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης αλλά και την κράτηση των αντιτιθεμένων στο ναζιστικό καθεστώς. Στην Ελλάδα τα πιο γνωστά είναι το Στρατόπεδο Χαϊδαρίου στην Αθήνα και το Στρατόπεδο Παύλου Μελά στη Θεσσαλονίκη.
Τάγματα Ασφαλείας: ελληνικές παραστρατιωτικές ομάδες που έδρασαν κατά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, σε ρόλο υποστηρικτικό των Γερμανο-Ιταλο-Βουλγαρικών δυνάμεων κατοχής. Δημιουργήθηκαν από την κατοχική κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη κατόπιν έγκρισης της Βέρμαχτ, με σκοπό τη διατήρηση της έννομης τάξης, κυρίως στην ύπαιθρο, πλήττοντας έτσι και την όποια αντίσταση προέβαλε ο ελληνικός λαός. Συνδέθηκαν με εγκλήματα εναντίον του ελληνικού λαού.
«Τελική λύση»: το σχέδιο των Ναζιστών για την εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης. Συνοπτικά, το σχέδιο περιελάμβανε μεταφορά των Εβραίων σε στρατόπεδα εξόντωσης, άμεση θανάτωση των ασθενών, πολύ νέων και πολύ γέρων και σταδιακή εξόντωση των υπολοίπων μέσω ανεπαρκούς διατροφής και μέσω σκληρής καταναγκαστικής εργασίας.Ραβίνος: ο εβραίος ιερέας που προΐσταται της ισραηλιτικής κοινότητας και τελεί τις θρησκευτικές τελετές των Εβραίων.
Σοά (Shoah): Η λέξη Σοά, η οποία σημαίνει «καταστροφή» στα εβραϊκά, καθιερώθηκε από τους Εβραίους ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του '40 ως όρος για να περιγράψει το Ολοκαύτωμα. Οι Εβραίοι προτιμούν τον όρο Σοά από τον όρο Ολοκαύτωμα, διότι ο τελευταίος περιλαμβάνει την εθελοντική προσφορά ή θυσία.
