Τίτλος διδακτικού σεναρίου

«Το ολοκαύτωμα: η ζωή πριν, οι μαρτυρίες μετά»

Εισαγωγή

Η μελέτη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, σήμερα, δεν περιλαμβάνει μόνο τα αίτια του πολέμου, τις μάχες ή τους ηρωισμούς αλλά και τα θύματα. Και οι Εβραίοι της Ευρώπης ήταν σίγουρα θύματα και, μάλιστα, ασυνήθιστα θύματα. Διώχθηκαν συστηματικά και οργανωμένα όχι για κάτι που έκαναν, αλλά γι’ αυτό που ήταν. Στις μέρες μας η πλούσια παραγωγή επιστημονικών μελετών κι εκδόσεων φωτίζει από πολλές πλευρές το θέμα του εκτοπισμού και της εξόντωσης των Εβραίων. Δεν ήταν, όμως, πάντα έτσι.

Για δεκαετίες, ιδιαίτερα αμέσως μετά τον πόλεμο, το ζήτημα της εξόντωσης των Εβραίων, της εκμετάλλευσης και της λεηλασίας των περιουσιών τους, ήταν καλυμμένο πίσω από έναν πέπλο σιωπής ή χαρακτηριζόταν από τάσεις απώθησης από τη συλλογική μνήμη. Η ανασυγκρότηση της μνήμης, άρα και της συζήτησης για το τραύμα του Ολοκαυτώματος, είναι σχετικά σύγχρονο φαινόμενο. Μόλις το 2004 ανακηρύχθηκε η 27η Ιανουαρίου επίσημη ημέρα μνήμης του Ολοκαυτώματος. Επίσης, οι δημόσιες τοποθετήσεις πολιτικών προσώπων συνέβαλαν σημαντικά σ’ αυτό. Ας θυμηθούμε την πρώτη πορεία μνήμης τον Μάρτιο του 2013 για τα θύματα της Θεσσαλονίκης (με αφορμή την ημερομηνία αναχώρησης του πρώτου συρμού για το Άουσβιτς-Μπίρκενάου, τον Μάρτιο του ’43).

Παρατηρείται, λοιπόν, μια αύξηση του ενδιαφέροντος για το ζήτημα της γενοκτονίας των Εβραίων. Η μνήμη επανέρχεται και επαναπροσδιορίζει, προς το δικαιότερο, την κατάσταση των ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα του πολέμου. Για όλους αυτούς τους λόγους είναι φυσικό οι Εβραίοι να συμπεριλαμβάνονται στο περιεχόμενο αυτού του ιστότοπου και οι προτάσεις για διδασκαλία να ακολουθούν το ρεύμα της σύγχρονης ανθρωποκεντρικής αφήγησης, που δίνει έμφαση στα ιστορικά τεκμήρια και στις μαρτυρίες. Οι αφηγήσεις των Εβραίων επιζώντων παραπέμπουν στη προσωποποίηση της ιστορίας και η έρευνά τους στόχο έχει να αναδείξει επαγωγικά το μέγεθος της τραγωδίας του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου.

Υπάρχει, όμως, κι ένας ακόμη λόγος που επιβάλλει τη διδασκαλία της παρουσίας των Εβραίων στον ελληνικό χώρο. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του Πανεπιστημίου Μακεδονίας οι συνθήκες της οικονομικής και πολιτικής κρίσης στην Ελλάδα αναζωπύρωσαν αντισημιτικούς μύθους κι ενίσχυσαν προϋπάρχοντα στερεότυπα. Η έλλειψη παιδείας δημιουργεί πρόσφορο έδαφος κατασκευής «εχθρών», καχυποψίας και αποστροφής για τον Άλλο. Ακόμη, η χαμηλότατη καλλιέργεια της κοινωνικής εμπιστοσύνης συμβάλλει στο να αυξάνονται τα ποσοστά του αντισημιτισμού που παρατηρούνται ιδιαίτερα στις νεαρές ηλικίες.

Οι παραπάνω λόγοι ήταν ισχυροί για να δώσουμε χώρο και έκταση σε ζητήματα που αφορούν στους Εβραίους κατά τον σχεδιασμό της διδασκαλίας του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Επίσης, σε μια προσπάθεια, να καλύψουμε τα υπάρχοντα κενά στις ιστορικές γνώσεις των μαθητών, διαμορφώσαμε δύο «σχέδια διδασκαλίας» (σενάρια).

Το πρώτο αφορά στην κοινωνική ζωή των Εβραίων πριν το 1940. Επειδή πολλοί μαθητές αγνοούν την ύπαρξη Εβραίων στον ελλαδικό χώρο, σχεδιάστηκε ένα σενάριο που χαρτογραφεί εβραϊκές κοινότητες ανά την Ελλάδα, χωρίς όμως να τις εξαντλεί. Επίσης, δίνεται το πανόραμα των επαγγελματικών και κοινωνικών τους σχέσεων πριν τον πόλεμο, σε μία προσπάθεια αποδόμησης του στερεοτυπικού μύθου: «Εβραίος ίσον πλούσιος».

Το δεύτερο σενάριο καλύπτει την περίοδο 1940-1945. Με τη βοήθεια των εικαστικών τεχνών διδάσκεται στους μαθητές η πλέον ζοφερή σελίδα του πολέμου, αυτή του Ολοκαυτώματος. Η επιλογή της τέχνης ως μαρτυρίας δεν είναι τυχαία. Τα έργα της ζωγραφικής που έχουν επιλεγεί είναι φτιαγμένα από έγκλειστους των στρατοπέδων που αποτύπωσαν τις εμπειρίες τους ακολουθώντας όχι τη λογική της πιστής αναπαράστασης αλλά της έκφρασης του πόνου και του τραύματος, που έχει πανανθρώπινη σημασία.

Η κοινωνική θέση των Εβραίων προπολεμικά

Το προτεινόμενο σενάριο θα μπορούσε να εφαρμοστεί σε διάφορα διδακτικά αντικείμενα, όπως για παράδειγμα στην Ιστορία ή το διαθεματικό project. Σκοπίμως, όμως, προκρίθηκε το μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας στη Β΄ Γυμνασίου. Η 5η διδακτική ενότητα με τίτλο: «Συζητώντας για την εργασία και το επάγγελμα» αναφέρεται σε επαγγέλματα του παρελθόντος με σκοπό να συνδεθεί το παρελθόν με το παρόν. Πιο συγκεκριμένα, στην ενότητα προτείνονται δραστηριότητες όπως η διεξαγωγή συνεντεύξεων με κατοίκους της περιοχής, η καταγραφή των προς εξαφάνιση επαγγελμάτων και η σύνδεση του επαγγέλματος με το φύλο ή το επάγγελμα των γονιών.

Πρόκειται, δηλαδή, για τη μετατροπή του μαθητή σε ερευνητή, χωρίς όμως προτεινόμενο υλικό και οδηγίες. Εδώ έρχεται το συγκεκριμένο σενάριο να βοηθήσει τη μετάβαση. Για να γίνει ο μαθητής αποτελεσματικός στην έρευνά του σχεδιάστηκε και προτείνεται ένα διδακτικό σενάριο που επιτυγχάνει τη σύνδεση των επαγγελμάτων του παρελθόντος με την κοινωνική θέση και το φύλο. Ως παράδειγμα υπο-ομάδας του συνολικού πληθυσμού επιλέχθηκαν οι Εβραίοι αστικών κέντρων πριν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Έτσι, το σχέδιο διδασκαλίας επιλέγει να μιλήσει για τα επαγγέλματα του παρελθόντος μέσω των επαγγελμάτων που ασκούσαν οι Έλληνες Εβραίοι όπου θα φανεί ότι δεν διέφεραν από αυτά των Χριστιανών. Οι μαθητές παρακολουθούν αποσπάσματα βιντεοσκοπημένων συνεντεύξεων Εβραίων που μιλούν για τη ζωή τους πριν τον πόλεμο, μαθαίνουν για τη ζωή τους κι εκπαιδεύονται για τις δικές τους, μελλοντικές, συνεντεύξεις.

Ταυτόχρονα, επιτυγχάνεται ο στόχος της αποδόμησης των στερεοτύπων. Η αντίληψη ότι «Εβραίος ίσον πλούσιος» δεν είναι η μόνη στερεοτυπική απεικόνιση της κοινωνικής θέσης του Άλλου. Είναι όμως μία από τις μακροβιότερες και σθεναρά ανθιστάμενες στην αποδόμηση. Οι Εβραίοι ήταν πριν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μια πολυπληθής ομάδα που διαπερνούσε κάθετα όλη την κοινωνική διαστρωμάτωση έχοντας παρουσία σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, πλούσιες και αναπτυγμένες αλλά και πιο φτωχές. Σ’ αυτό το σημείο ο εκπαιδευτικός μπορεί, ανάλογα με τα ενδιαφέροντα των μαθητών, να δώσει έμφαση στην Τοπική Ιστορία και να ενσωματώσει στο υπάρχον υλικό τεκμήρια της περιοχής (φωτογραφίες, εφημερίδες, μαρτυρίες). Ωστόσο, κι αν παραμείνει αυστηρά στα όρια του σεναρίου θα καταφέρει να προσεγγίσει το θέμα των επαγγελμάτων του παρελθόντος με τη χρήση διαφορετικών «κειμένων»: αφ’ ενός, γραπτών πηγών (οδηγοί πόλης, επαγγελματικοί κατάλογοι από το 1910), αφ’ ετέρου, προφορικών μαρτυριών Εβραίων.

Ως αποτέλεσμα, οι μαθητές διδάσκονται από αυθεντικές μαρτυρίες και μέσω της επαγωγικής αναζήτησης της γνώσης, καταλήγουν σε νέα συμπεράσματα αποκτώντας γνώσεις με τις δικές τους ενέργειες. Ο εκπαιδευτικός, με τη βοήθεια της «σκαλωσιάς» (scaffolding) που στήνει για τους μαθητές, καλείται να υποστηρίξει την εξαγωγή γενικότερων συμπερασμάτων, να μετατρέψει τους μαθητές σε ερευνητές και να τους οδηγήσει στη σύγχρονη πραγματικότητα, στα επαγγέλματα του οικογενειακού τους δέντρου ή στα επαγγέλματα άλλων ομάδων του πληθυσμού της πόλης τους.

Σκοποθεσία

Με τη διδασκαλία του σεναρίου επιδιώκουμε οι μαθητές και οι μαθήτριες:

να χαρτογραφήσουν ορισμένες μεγάλες κοινότητες Εβραίων, σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας,
να μάθουν πώς ήταν η ζωή των Ελλήνων Εβραίων πριν από το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο,
να σχηματίσουν άποψη για τη θέση των Εβραίων στις κοινωνίες που ζούσαν.

Δεξιότητες

Με την ολοκλήρωση της διδασκαλίας του σεναρίου επιδιώκεται οι μαθητές:

Να έχουν κατηγοριοποιήσει τα διάφορα επαγγέλματα των Εβραίων,
Να έχουν εντοπίσει τα δημοφιλή επαγγέλματα,
Να έχουν καταγράψει τα προς εξαφάνιση,
Να είναι σε θέση να συσχετίσουν τα επαγγέλματα με τα κοινωνικά στρώματα.

Περιεχόμενο

Αρχεία Εβραϊκού μουσείου Θεσσαλονίκης

Φωτογραφίες από το αρχείο του Vad Vasem και από το βιβλίο "Ενθύμιον" του Γιάννη Μέγα

Αποσπάσμα από το αυτοβιογραφικό βιβλίο Οι αναμνήσεις του γιατρού Μ.Γιοέλ

Μπορείτε να κατεβάσετε το αρχείο πατώντας εδώ

Οι συνεντεύξεις που ακολουθούν είναι από το αρχείο του USC Shoah Foundation – The Institute for Visual History and Education. Για περισσότερες πληροφορίες http://sfi.usc.edu/.
Τα πρόσωπα: Αρμάνδος Ααρών (Armandos Aaron), Αλέξανδρος Σιμχά (Αleksandros Simcha), Ντανιέλ Άλβο (Daniel Alvo), Έλη Καμχή (Eli Kamchi), Μαρία Αγαπιάδου-Παρέντε (Maria Agapiadoy-Parente), Ματίλντα Μπενρουμπή (Mathilda Mpenroympi), Όλγα Μπουρλά (Olga Mpoyrla), Ρεβέκκα Ααρών (Rebekka Aaron) , Ισαάκ Χατζή (Isaak Hatzie).

Αρμάνδος Ααρών (Armandos Aaron)

Αλέξανδρος Σιμχά (Αleksandros Simcha)

Ντανιέλ Άλβο (Daniel Alvo)

Έλη Καμχή (Eli Kamchi)

Μαρία Αγαπιάδου-Παρέντε (Maria Agapiadoy-Parente)

Ματίλντα Μπενρουμπή (Mathilda Mpenroympi)

Όλγα Μπουρλά (Olga Mpoyrla)

Ρεβέκκα Ααρών (Rebekka Aaron)

Ισαάκ Χατζή (Isaak Hatzie)

Αρμάνδος Ααρών (Armandos Aaron)

ΦτωχόςΕυκατάστατος

Αλέξανδρος Σιμχά (Αleksandros Simcha)

ΦτωχόςΕυκατάστατος

Ντανιέλ Άλβο (Daniel Alvo)

ΦτωχόςΕυκατάστατος

Έλη Καμχή (Eli Kamchi)

ΦτωχήΕυκατάστατη

Μαρία Αγαπιάδου-Παρέντε (Maria Agapiadoy-Parente)

ΦτωχήΕυκατάστατη

Ματίλντα Μπενρουμπή (Mathilda Mpenroympi)

ΦτωχήΕυκατάστατη

Όλγα Μπουρλά (Olga Mpoyrla)

ΦτωχήΕυκατάστατη

Ρεβέκκα Ααρών (Rebekka Aaron)

ΦτωχήΕυκατάστατη

Ισαάκ Χατζή (Isaak Hatzie)

ΦτωχόςΕυκατάστατος

Στην Ιερουσαλήμ, στο Yad Vasen, βρίσκεται η Κοιλάδα των Κοινοτήτων. Πάνω σε φυσικό βράχο έχουν χαραχθεί ονόματα Εβραϊκών κοινοτήτων από ολόκληρο τον κόσμο.

Υλοποίηση

Αφόρμηση

Οι μαθητές χωρίζονται σε ομάδες των 4 ατόμων κι αναλαμβάνουν να υπογραμμίσουν τα επαγγέλματα που βρίσκουν στα φύλλα του επαγγελματικού καταλόγου της εποχής.
Υπάρχουν διαθέσιμες σελίδες από δύο οδηγούς πόλης. Ο ένας αφορά στους επαγγελματίες της Θεσσαλονίκης του 1915. Υπάρχουν τρεις σελίδες στις οποίες είναι υπογραμμισμένα με τέσσερα διαφορετικά χρώματα (μωβ, τυρκουάζ, πράσινο και πορτοκαλί) αρμένικα, εβραϊκά, μουσουλμανικά και σλαβικά ονόματα επαγγελματιών της εποχής. Τα χριστιανικά ονόματα δεν είναι υπογραμμισμένα με ξεχωριστό χρώμα, γιατί είναι εύκολα αναγνωρίσιμα. Ζητείται, λοιπόν, από τους μαθητές να ετοιμάσουν λίστες με τα ονόματα και τα επαγγέλματα. Ο δεύτερος οδηγός πόλης δίνεται στους μαθητές είτε συμπληρωματικά του πρώτου, είτε αυτόνομα. Πρόκειται για οδηγό του 1936-37 και ο εκπαιδευτικός έχει στη διάθεσή του σελίδες από επαγγελματίες διαφόρων πόλεων π.χ. της Καστοριάς, της Καβάλας, των Τρικάλων κ.α. Εκεί είναι σημειωμένα με μαύρες κουκίδες τα εβραϊκά ονόματα. Οι μαθητές και οι μαθήτριες καλούνται να σχηματίσουν λίστες με τα εβραϊκά ονόματα και τα επαγγέλματα.
Αφού συνταχθούν οι λίστες και παρουσιαστούν στην τάξη, γίνεται φανερό ότι η κοινωνία της Θεσσαλονίκης, πριν τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν πολυπολιτισμική και οι Εβραίοι σε όλη την Ελλάδα έκαναν πολλά και διαφορετικά επαγγέλματα. Μετά το ενδιαφέρον εστιάζεται στους Εβραίους και η κάθε ομάδα αναλαμβάνει μία, τουλάχιστον, βιντεοσκοπημένη μαρτυρία από τις διαθέσιμες. Να σημειωθεί ότι οι συνεντεύξεις δεν μπορούν να αποθηκευθούν, συνεπώς, για την απρόσκοπτη εφαρμογή του σεναρίου ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να εξασφαλίσει την πρόσβαση στο διαδίκτυο. Οι συνεντεύξεις των Εβραίων που επέζησαν προβάλλονται στον ιστοχώρο μας έπειτα από σχετική αδειοδότηση.

Οργάνωση δραστηριοτήτων

Οι μαθητές καλούνται να κρατήσουν σημειώσεις για τις πόλεις που θα ακούσουν, τα επαγγέλματα που θα αναφερθούν στη συνέντευξη και ποια μέλη της οικογένειας τα ασκούν.
Μετά αναλαμβάνουν να σχηματίσουν το οικογενειακό δέντρο με τα επαγγέλματα που άκουσαν στις μαρτυρίες, με τους ανθρώπους που γνώρισαν και τα επαγγέλματά τους.
Κατά την επεξεργασία των δεδομένων από τις ομάδες θα ήταν χρήσιμο ο εκπαιδευτικός να εξηγήσει στους μαθητές ότι εκείνη την εποχή, ακόμη και νοικοκυριά με μέτρια οικονομικά, χρησιμοποιούσαν οικιακή βοηθό για τις δουλειές του σπιτιού, αφού δεν υπήρχαν οι σημερινές ευκολίες που προσφέρει ο ηλεκτρισμός για την καθαριότητα ― πλυντήριο, ηλεκτρικό σίδερο, ηλεκτρική σκούπα. Συνεπώς, η οικιακή βοηθός δεν ήταν ένδειξη πλούτου.Όταν τελειώσουν όλες οι ομάδες παρουσιάζουν στην τάξη την περίπτωση της συνέντευξης που άκουσαν (πόλη/εις, επαγγέλματα, φύλο) και τοποθετούν τον συνεντευξιαζόμενο στο συνεχές (ευκατάστατος-φτωχός). Αιτιολογούν τη θέση που του δίνουν στην κοινωνική ιεραρχία και αξιολογούνται συνολικά για το έργο τους από τις άλλες ομάδες.
Ολοκληρώνοντας την ενότητα ο εκπαιδευτικός δείχνει φωτογραφίες από επαγγελματίες της εποχής. Οι φωτογραφίες προέρχονται απο δύο πηγές: από έκθεση του Yad Vasem που πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη τον Μάρτιο του 2013 με τίτλο: "Θεσσαλονίκη, το άνθος των Βαλκανίων" και από το βιβλίο Ενθύμιον του Γιάννη Μέγα. Το βιβλίο προσφέρει πολλές φωτογραφίες από Εβραίους χαμάληδες. Επίσης, γίνεται ανάγνωση του αποσπάσματος από το βιβλίο Οι αναμνήσεις του γιατρού Μ. Γιοέλ. Μ' αυτόν τον τρόπο επικυρώνεται η αποκτηθείσα γνώση κι από άλλες πηγές.
Σε συνέχεια της παραπάνω δραστηριότητας οι μαθητές καλούνται να φτιάξουν το δικό τους οικογενειακό δέντρο. Προσθέτοντας και τα επαγγέλματα της οικογένειας τους, να βρουν τυχόν φωτογραφίες από τον χώρο δουλειάς τους και να πάρουν συνεντεύξεις από τα γηραιότερα άτομα της ευρύτερης οικογένειάς τους.
Κλείνοντας την ενότητα μπορεί να γίνει μια συζήτηση για τα σύγχρονα επαγγέλματα των μειονοτήτων (Κινέζων, Αλβανών, Ρώσων) στην Ελλάδα. Ανατρέχοντας σε επαγγελματικούς καταλόγους, παίρνοντας συνεντεύξεις από εργαζόμενους ή φωτογραφίζοντας επαγγελματικούς χώρους να μπορούν να συνθέσουν πίνακες επαγγελμάτων και κοινωνικών στρωμάτων.

Αξιολόγηση

Το σενάριο σχεδιάστηκε κατά τέτοιον τρόπο ώστε να ενθαρρύνεται η καθοδηγούμενη ανακάλυψη. Ο εκπαιδευτικός, κατά κύριο λόγο, αξιολογεί τη νέα γνώση που οι μαθητές παρήγαγαν. Κριτήριο γι' αυτό είναι η επιχειρηματολογία που ανέπτυξαν για να στηρίξουν τα αποτελέσματα της έρευνάς τους, τα σχόλια ή αντεπιχειρήματα που εξέφρασαν κατά την παρουσίαση των αποτελεσμάτων των άλλων ομάδων. Για παράδειγμα, η εφαρμογή με την ευθεία γραμμή που στα δύο άκρα της θα υπάρχει η λέξη «φτωχός» και η λέξη «ευκατάστατος» αποβλέπει στο να αναγκαστούν να τοποθετήσουν το πρόσωπο στην κοινωνική ιεραρχία και να αιτιολογήσουν τη θέση τους. Έτσι, ωθούνται στην ανάπτυξη επιχειρημάτων και στην καλλιέργεια κριτικής σκέψης.

Επιπλέον, στο παρόν σενάριο, οι μαθητές και οι μαθήτριες καλούνται να ανταποκριθούν σε ποικιλία ερεθισμάτων, οπτικών και ακουστικών. Στο πλαίσιο αυτών των ερεθισμάτων είναι σημαντικό να απομονώσουν την περιττή πληροφορία και να κρατήσουν την ουσιαστική. Οι συνεντεύξεις περιέχουν πλήθος πληροφοριών, πολλές φορές ελκυστικών, όμως άσχετων προς τα ερωτήματα της έρευνας. (Για περισσότερη βοήθεια προς τον εκπαιδευτικό κάντε κλικ εδώ). Άλλωστε, πρόκειται για συνεντεύξεις που αφορούν στο σύνολο της προσωπικής και κοινωνικής ζωής των συνεντευξιαζόμενων. Συνεπώς, η αφαιρετική ικανότητα ασκείται πλήρως, γι' αυτό και πρέπει να αξιολογηθεί.

Όπως αναφέρθηκε νωρίτερα, οι δραστηριότητες που προτείνονται πριμοδοτούν τις ανακαλυπτικές τεχνικές μέσω, όμως, της ομαδο-συνεργατικής διδασκαλίας με παράλληλη υποστήριξη από τον εκπαιδευτικό. Ένα σημαντικό, λοιπόν, στοιχείο προς αξιολόγηση είναι ο βαθμός συνεργασίας που κατάφεραν οι μαθητές να αναπτύξουν. Σε περίπτωση που η συνεργασία των μαθητών δεν κριθεί επιτυχημένη, ο εκπαιδευτικός οφείλει να επανασχεδιάσει τόσο τις ομάδες όσο και την εσωτερική τους λειτουργία.

Τέλος, η διερευνητική προσέγγιση του θέματος των επαγγελμάτων, ενθαρρύνει διαδικασίες ετερο-αξιολόγησης αλλά και αυτο-αξιολόγησης. Σε ένα φύλλο αξιολόγησης θα μπορούσαν οι μαθητές να αξιολογήσουν περιγραφικά τη δική τους απόδοση, αλλά και την απόδοση των άλλων ομάδων βάσει κριτηρίων, όπως ο αριθμός των επιχειρημάτων, η πληρότητά τους και η παρουσίαση. Μ' αυτόν τρόπο καλλιεργούνται στους μαθητές και μεταγνωστικές ικανότητες.

Βιβλιογραφία για τον εκπαιδευτικό

Γιοέλ, Μέιρ (2012). Οι αναμνήσεις του γιατρού Μ. Γιοέλ. Επιμέλεια, εισαγωγή, μετάφρ. Ρένα Μόλχο. Αθήνα: Πατάκης.

Εβραϊκό μουσείο Ελλάδος (2008). Εβραϊκές γειτονιές της Ελλάδας, Κατάλογος περιοδικής έκθεσης. Αθήνα.

Μέγας, Γιάννης (1993). Ενθύμιον: Από τη ζωή της Εβραϊκής Κοινότητας, Θεσσαλονίκη 1897-1917. Αθήνα: Εκδόσεις Καπόν.

Μιχαλάκης, Κώστας (2014). Η εβραϊκή κοινότητα των Τρικάλων 1881-1940. Προσπάθεια ανάπλασης μιας εποχής. Τρίκαλα: Εν Τύποις.

ΧΡΟΝΙΚΑ, Τεύχος 98, 1987-88 (αφιέρωμα Τρίκαλα)

ΧΡΟΝΙΚΑ, Τεύχος 224, τόμος 32ος, 2009 (αφιέρωμα Ζάκυνθος)

Γλωσσάρι

Γανωτής ή γανωματής ή γανωτζής, ονομάζεται ο τεχνίτης που επικαλύπτει χάλκινα σκεύη με κασσίτερο. Οι γανωτήδες ήταν συνήθως πλανόδιοι τεχνίτες που αναλάμβαναν το γαλβανισμό και το στίλβωμα των χάλκινων οικιακών σκευών, όπως τα ταψιά, τα καζάνια, τα κουτάλια, τα πιρούνια κλπ. Το «γάνωμα» έπρεπε να γίνεται συχνά για λόγους υγείας, κυρίως στα σκεύη που χρησιμοποιούσαν στο μαγείρεμα. Η επίστρωσή τους με κασσίτερο προστάτευε αυτούς που τα χρησιμοποιούσαν από τα δηλητηριώδη οξείδια του χαλκού. Οι γανωτήδες, συνήθως γυρολόγοι, είχαν μαζί τους τα απαραίτητα εργαλεία και έκαναν τη δουλειά τους επί τόπου, ενώ παλιότερα η πληρωμή τους ήταν σε είδος (αυγά, καλαμπόκι, σιτάρι).Τα τελευταία χρόνια το επάγγελμα του γανωτή τείνει να εξαφανιστεί αφού τα μαγειρικά σκεύη είναι πλέον ανοξείδωτα και δεν χρειάζονται επικασσιτέρωση.

Κάλφας: Μαθητευόμενος, βοηθός τσαγκάρη ή ράφτη. Στις μεγάλες πόλεις υπήρχαν μεγάλα τσαγκαράδικα, όπου δούλευαν πολλοί τσαγκάρηδες, μαζί με καλφάδες και τσιράκια. Τα τσαγκαράδικα δέχονταν μεγάλες παραγγελίες και για να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των πελατών, δούλευαν ασταμάτητα. Τα τσιράκια, που έκαναν βοηθητικές δουλειές, δούλευαν χωρίς σταθερή αμοιβή, ενώ οι καλφάδες έπαιρναν ένα μικρό μεροκάματο.

Λαντίνο: Ισπανοεβραϊκή γλώσσα, είναι ποικιλία της ισπανικής (καστιλιάνικης), η οποία ομιλείται επί πολλούς αιώνες από τους Σεφαραδίτες, τους Εβραίους που εκδιώχθηκαν από την Ισπανία το 1492. Οι περισσότεροι Εβραίοι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης ήταν Σεφαραδίτες και μιλούσαν λαντίνο. Η ισπανοεβραϊκή γλώσσα έχει υποστεί την έντονη επίδραση της Εβραϊκής και γράφεται με χαρακτήρες του λατινικού αλφαβήτου στα περισσότερα μέρη.

Φανοποιός ή φαναρτζής: Ήταν τεχνίτης που κατασκεύαζε διάφορα χρηστικά εργαλεία από λευκοσίδηρο (κοινώς λαμαρίνα, τσίγκο) ή φύλλα ατσαλιού. Πιο συγκεκριμένα, κατασκεύαζε ποτιστήρια, δοχεία μεταφοράς νερού, γάλακτος, δοχεία αρμέγματος, νιπτήρες, διάφορα είδη μετρητών λαδιού, αλλά και πολλά είδη οικιακής χρήσης, όπως λύχνους, λαδοφάναρα, μαγκάλια, κύπελλα, μπρίκια, χωνιά, μαστραπάδες, σουρωτήρια κ.ά. Επίσης οι συγκεκριμένοι τεχνίτες επισκεύαζαν τα φθαρμένα είδη.

Χαχάμης: Ο ραβίνος των Εβραίων.