Τίτλος διδακτικού σεναρίου

«Η βία κατά του άμαχου πληθυσμού: περιπτώσεις μαρτυρικών πόλεων και χωριών»

Εισαγωγή

     Κάθε γενιά μπορεί να «γράφει» την ιστορία από τη δική της σκοπιά, η οποία μπορεί να είναι διαφορετική κάθε φορά. Η σημερινή γενιά μαθητών σχηματίζει μια εικόνα για το παρελθόν της διαφορετική από αυτή των προηγούμενων γενεών και αυτό γιατί το παρόν διαμορφώνει την οπτική μας για το παρελθόν. Για να στραφούμε προς το παρελθόν και να εμπλακούμε με τους μαθητές μας σε ζητήματα μιας άλλης εποχής πρέπει να έχουμε βρει έναν τρόπο σύνδεσης του παρελθόντος με το παρόν, θέτοντας τα δικά τους ερωτήματα, προβληματισμούς και ανησυχίες. Το παρόν αποτελεί συνέχεια του παρελθόντος και οι μαθητές με τη διδασκαλία της ιστορίας αποκτούν την επίγνωση ότι το παρελθόν συνδέεται άμεσα με τη ζωή τους και το μέλλον τους. Η ανάπτυξη της ιστορικής σκέψης και η καλλιέργεια της ιστορικής συνείδησης των μαθητών (βασικές επιδιώξεις της ιστορικής εκπαίδευσης) δημιουργούν τις προϋποθέσεις για τη συγκρότηση υπεύθυνων, ενεργών και συνειδητών πολιτών.

     Πώς και γιατί ένα ζήτημα, όπως τα μαζικά αντίποινα την περίοδο της Κατοχής, μπορεί να επικαιροποιηθεί, ώστε να γίνει όχι μόνο ελκυστικό προς τους μαθητές αλλά να συμβάλει στη συγκρότηση της δημοκρατικής τους συνείδησης; Πρόκειται για τραυματικά και επίμαχα ιστορικά γεγονότα, ένα συγκρουσιακό ιστορικό θέμα για τις τοπικές κοινωνίες με πολιτικές ευαισθησίες που διεγείρει έντονα συναισθήματα. Ωστόσο, επιβάλλεται να επικαιροποιηθεί προβάλλοντας ορισμένους σύγχρονους προβληματισμούς και ανησυχίες μας, όπως (α) η έξαρση της ακροδεξιάς —εκτός από το κοινοβουλευτικό φαινόμενο, παρατηρείται μεταξύ των μαθητών δημοφιλία οργανώσεων όπως η «Χρυσή Αυγή» με φιλοναζιστικές πρακτικές και πολιτικές, εντείνοντας φαινόμενα βίας, ξενοφοβίας και ρατσισμού— ή (β) το έντονο αντι-γερμανικό κλίμα που διαμορφώνεται εξαιτίας των σημερινών οικονομικών και πολιτικών συνθηκών –συχνά γίνονται αναλογίες με τις απάνθρωπες συνθήκες της Κατοχής, αναδύονται τραυματικές μνήμες και επιρρίπτονται ευθύνες στη σύγχρονη Γερμανία, ενδυναμώνοντας εθνοκεντρικές θεωρήσεις.

     Στην ενότητα αυτή επιλέγουμε να προσεγγίσουμε όψεις του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου με κριτήριο τις καταστροφικές συνέπειες του πολέμου για την ανθρωπότητα. Εστιάζουμε στις περιπτώσεις των μαρτυρικών πόλεων και χωριών κατά την περίοδο 1941-1944, όπου η πρακτική των αντιποίνων και, ιδιαίτερα, η βία κατά του άμαχου πληθυσμού κορυφώθηκε, και ανιχνεύουμε τους ιδεολογικούς, κοινωνικούς ή ψυχολογικούς μηχανισμούς που οδήγησαν πολλούς ανθρώπους σε εγκληματικές πράξεις. Το ενδιαφέρον μας για το τοπικό δε θέλουμε σε καμία περίπτωση να μειώσει τη σημασία που έχει μία πιο διευρυμένη οπτική ή να μας εγκλωβίσει σε ένα δίπολο θύτη-θύματος με εθνοκεντρικά χαρακτηριστικά. Διερωτώμαστε τι εκθρέφει τη βία και τη μνησικακία, το γιατί υπήρξε αυτή η βία και πώς να μην ξανασυμβεί, με την προοπτική αφενός της συμφιλίωσης με το παρελθόν και τον «Άλλο» και αφετέρου της κριτικής στάσης απέναντι σε ιδεολογίες με ολοκληρωτικό χαρακτήρα.

     Οι πηγές της προφορικής ιστορίας είναι αυτές που ανθρωποποιούν την ιστορία και δίνουν «φωνή» στους καθημερινούς ανθρώπους που βίωσαν τα ιστορικά γεγονότα φωτίζοντας πολλαπλές και εναλλακτικές εκδοχές της ιστορίας. Οι πρωτογενείς πηγές και ιδιαίτερα οι (προφορικές ή γραπτές) μαρτυρίες αποτελούν τη βάση του εκπαιδευτικού υλικού της ενότητας, καθώς ως πηγές βιωμένης εμπειρίας μάς επιτρέπουν τη βαθύτερη κατανόηση του παρελθόντος, τη διερεύνηση της ατομικής και συλλογικής μνήμης και εντείνουν την ιστορική ενσυναίσθηση και την πολυπρισματικότητα. Η αξιοποίησή τους πρέπει να γίνεται με υπευθυνότητα, σύνεση και επίγνωση του συναισθηματικού και ιδεολογικού φορτίου τους και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους. Στην ενσυναισθηματική και πολυπρισματική αυτή προσέγγιση είναι εξαιρετικά βοηθητικές οι δευτερογενείς πηγές, όπως η λογοτεχνία και ο κινηματογράφος, καθώς συχνά μεταφέρουν το ιστορικό πλαίσιο και το κλίμα της εποχής, τα ψυχογραφικά χαρακτηριστικά ανθρώπων και τα ηθικά τους διλήμματα συμβάλλοντας στη βαθύτερη ιστορική κατανόηση. Η αφήγηση και η αναπαράσταση τραυματικών εμπειριών στην τέχνη, με ποικίλα μέσα και τρόπους,  καθίσταται ένα είδος διεξόδου και λύτρωσης ή, ακόμα και, επούλωσης του τραύματος.

 

Σκοποθεσία

Η σκοποθεσία της ενότητας βασίζεται σε τέσσερις γενικούς άξονες που μπορούν να εξειδικευτούν αναλόγως το είδος της διδασκαλίας που επιλέγουμε, την εστίαση και τους απώτερους στόχους που θέτουμε. Ιδιαίτερα, επιδιώκουμε οι μαθητές:

  • να αποκτήσουν γενικές γνώσεις για τα μαρτυρικά χωριά και πόλεις την περίοδο 1941-44, αλλά και πιο συγκεκριμένα να αποκτήσουν γνώσεις για το ιστορικό και ιδεολογικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η λογική των αντιποίνων κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Ξεκινώντας από το τοπικό γεγονός, τη «μικρή εικόνα», μπορεί να γίνει αναγωγή στη «μεγάλη εικόνα» που συνδέεται με αυτό το γεγονός, τον ναζισμό.
  • να ανιχνεύσουν τη σχέση ιστορίας και μνήμης. Δηλαδή, να κατανοήσουν ότι τα ιστορικά γεγονότα επιδρούν και διαμορφώνουν τις ζωές των ανθρώπων και την ταυτότητά τους και να αναγνωρίζουν την τραυματική εμπειρία στις αφηγήσεις που συγκροτούνται στην ατομική ή συλλογική μνήμη, καθώς είναι κομβικής σημασίας για την προοπτική της συμφιλίωσης και της επούλωσης.
  • να έρθουν αντιμέτωποι με διαφορετικές αφηγήσεις και ενίοτε αντικρουόμενες πηγές των επίμαχων ιστορικών γεγονότων. Οι άνθρωποι, αναλόγως των προθέσεων, της κοινωνικής θέσης, της ιδεολογίας τους «βλέπουν» και «θυμούνται» με διαφορετικό τρόπο τα γεγονότα. Οι μαθητές συνειδητοποιούν ότι υπάρχουν διαφορετικές ερμηνείες για το παρελθόν και πολλαπλές όψεις της ιστορικής πραγματικότητας (πολυπρισματική εστίαση στη διδασκαλία).
  • να αναπτύξουν την κριτική σκέψη και τη δημοκρατική συνείδηση. Αξιοποιούμε τις ιστορικές γνώσεις για την κριτική αποτίμηση γεγονότων, συνθηκών, πολιτικών και ιδεολογιών. Οι μαθητές κατανοούν βαθύτερα το παρελθόν και γίνεται εφικτή η σύνδεση του παρελθόντος με το παρόν (π.χ. ναζισμός-νεοναζισμός) με τις ανάλογες συγκλίσεις και αποκλίσεις και ενδεχομένως να οδηγήσει στην ανάπτυξη μιας κριτικής στάσης και προβληματισμού απέναντι σε πρακτικές και πολιτικές που απορρέουν από ιδεολογίες υπερεθνικισμού.

 

Δεξιότητες

Με τη διδασκαλία της ενότητας αυτής επιδιώκουμε οι μαθητές να καλλιεργήσουν ορισμένες δεξιότητες που απορρέουν από την παραπάνω σκοποθεσία. Οι δεξιότητες αυτές τίθενται ως άξονες κι έχουν γενικό χαρακτήρα, ωστόσο εξειδικεύονται στις επιμέρους δραστηριότητες υλοποίησης.

Έτσι, επιδιώκουμε οι μαθητές να είναι σε θέση:

  •  να μεταβάλλονται σε ερευνητές, να αναζητούν ιστορικές πηγές, να αναλύουν το περιεχόμενό τους, να συνθέτουν τα συμπεράσματά τους και να επιζητούν απαντήσεις,
  •  να αναγνωρίζουν το είδος των πηγών και τη λειτουργία τους, να αξιολογούν τη σχετικότητά τους και τις ιδιαιτερότητές τους και έπειτα να προχωρούν σε ερμηνεία των τεκμηρίων τους (κριτική ανάγνωση),
  •  να διατυπώνουν κρίσεις και επιχειρήματα σχετικά με τα ιστορικά γεγονότα, ως προϋπόθεση για τη συγκρότηση ενεργούς και δημοκρατικής πολιτικής συνείδησης,
  •  να μεταφέρονται στην πραγματικότητα των «άλλων», όχι με σκοπό την ταύτιση αλλά την κατανόηση ατόμων από διαφορετική γενιά, κοινωνικό περιβάλλον, ιδεολογία και βιώματα (ιστορική ενσυναίσθηση).

 

Περιεχόμενο

  • Ο χάρτης που ακολουθεί είναι ενδεικτικός και ενδεχομένως δεν συνιστά πλήρη καταγραφή των μαρτυρικών πόλεων και χωριών, καθώς μια εξαντλητική έρευνα για περαιτέρω στοιχεία ήταν αδύνατη στο πλαίσιο αυτού του εγχειρήματος.
  • Στον χάρτη υπάρχουν σημειωμένες τοποθεσίες μαρτυρικών πόλεων και χωριών που μνημονεύονται στις πηγές που αναφέρονται στην «Βιβλιογραφία για τον εκπαιδευτικό».
  • Σε κάθε σημείο αναφέρεται το όνομα του τόπου και η/οι ημερομηνία/ες καταστροφής του από τις κατοχικές δυνάμεις ως πράξη αντιποίνων.
  • Τα σημεία έχουν ομαδοποιηθεί ανά έτος: κάνοντας κλικ στο κουμπί πάνω αριστερά υπάρχει η δυνατότητα επιλογής του έτους από την αναδυόμενη λίστα. Δείτε εδώ για ενδεικτική χρήση στη διδασκαλία.

Χάρτης

 

  Ακολουθεί γενικό εκπαιδευτικό υλικό, καθώς και παρουσίαση υλικού από συγκεκριμένους τόπους:

Γενικά
Χορτιάτης
Δίστομο
Καλάβρυτα
Κάνδανος
Κομμένο

Γενικά


Κείμενα

  • Γιώργος Κόκκινος (επιμ.) «Το αυγό του φιδιού: ο φασισμός και ο ναζισμός στην Ευρώπη», Φάκελος ΕΚΕΒΙ.

Ο Μεσοπόλεμος είναι η ιστορική περίοδος στην οποία εξετάζεται το φαινόμενο του φασισμού-ναζισμού στην Ευρώπη. Το περιεχόμενο του φακέλου κινείται σε δυο άξονες: α) το ιστορικό πλαίσιο, το φασιστικό και το ναζιστικό καθεστώς και η ερμηνεία τους και β) τέχνη και φασισμός-ναζισμός. Σε σχέση με την ηλεκτρονική μορφή του φακέλου προβλέπεται συνδυασμός κειμένου και εικόνας, πηγές ομόχρονες και ετερόχρονες, ασκήσεις-δραστηριότητες καθώς και ηλεκτρονικές αναβιώσεις μέρους από εκθέσεις σχετικές με το θέμα.

 

  • Μανώλης Γλέζος (επιμ.) (20062). Μαύρη βίβλος της Κατοχής. Αθήνα: Εθνικό Συμβούλιο για τη διεκδίκηση των οφειλών της Γερμανίας προς την Ελλάδα. Ηλεκτρονική έκδοση. Ιδιαίτερα σελ. 60-91: Χρονολογικός πίνακας που καταγράφει καταστροφές χωριών, ομαδικές εκτελέσεις και μαζικά αντίποινα την περίοδο 1941-1944.

 

  • «Η λογική της βίας και της τρομοκρατίας» (Διαταγές του στρατάρχη Κάιτελ). Βλ. Mark Mazower (1994). «Η λογική της βίας και της τρομοκρατίας: 1943-44» Στην Ελλάδα του Χίτλερ: η εμπειρία της Κατοχής / μτφρ. Κώστας Κουρεμένος. Αθήνα: Αλεξάνδρεια και Στράτος Δορδανάς (2007). Το αίμα των αθώων: αντίποινα των γερμανικών αρχών κατοχής στη Μακεδονία, 1941-1944. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας.

 

 

 

 

  • «Η σφαγή του Σάρπβιλ που 'ξύπνησε' τον ΟΗΕ κατά των φυλετικών διακρίσεων. Σήμερα και η Ελλάδα είναι αντιμέτωπη με τους νταήδες και τον ρατσισμό». Άρθρο στη Μηχανή του Χρόνου, 20/03/2015. Προτείνεται για δραστηριότητες επέκτασης.

Εικόνες

5.Memorial lidice children

Γλυπτό της Marie Uchytilová «Μνημείο Παιδιών - Θυμάτων Πολέμου» (The Children's War Victims Monument) (1969) στη μνήμη των παιδιών του Λίντιτσε. Στις 2 Ιουλίου 1942, στο Λίντιτσε (Lidice), ένα μικρό χωριό της Τσεχοσλοβακίας, 82 παιδιά μεταφέρονται στο στρατόπεδο εξόντωσης Chelmno και δολοφονούνται από τους Ναζί με δηλητηριώδη αέρια ως ένα από τα μέτρα αντιποίνων για τη δολοφονία του Reinhard Heydrich, ανώτατου στελέχους των Ες-Ες, επιφορτισμένου με την «Τελική λύση του Εβραϊκού ζητήματος» και υπεύθυνου του Ολοκαυτώματος.
Πηγή: TVXS, φωτογραφία μέσω Wikimedia Commons

 
6.Car in Oradour sur Glan

Τέσσερις ημέρες μετά την απόβαση των Συμμάχων στη Νορμανδία, το στρατιωτικό σύνταγμα των SS με την ονομασία «Ο Φύρερ» (Der Führer) κάνει έφοδο στο μικρό ορεινό χωριό Οραντούρ-συρ-Γκλαν (Oradour-sur-Glane) στη βορειοδυτική Γαλλία. Οι Γερμανοί εκτέλεσαν εν ψυχρώ 642 αμάχους - ανάμεσά τους 254 γυναίκες και 207 παιδιά. Ένα έγκλημα που καταγράφηκε στην Ιστορία ως η μεγαλύτερη σφαγή στη δυτική Ευρώπη.
Περισσότερα: «70 χρόνια από τις σφαγές σε Δίστομο και Οραντούρ», Deutsche Welle. Φωτογραφία μέσω Wikimedia Commons.

 
7schubert geloio

Μεταπολεμική αφίσα που διαφημίζει τις επιτυχίες της Αστυνομίας Πόλεων. Ο Σούμπερτ εικονίζεται ως χάρος που κρατά δρεπάνι πάνω από τη φλεγόμενη Μακεδονία και Κρήτη.
Πηγή: Μηχανή του Χρόνου

 
8.doxiadis sfagesBIG

Χάρτης που απεικονίζει τις κατεστραμμένες πόλεις και χωριά της Ελλάδας από τις δυνάμεις Κατοχής. Κατεβάστε το αρχείο. Πηγή: Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης (1946). Αι θυσίαι της Ελλάδος στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Μέρος Α' και Μέρος Β'. Επανέκδοση από την Καθημερινή, 2014.


Βίντεο

«Με αφορμή την άνοδο της Χρυσής Αυγής στις τελευταίες εκλογές, το ντοκιμαντέρ ερευνά τη μνήμη, τη λήθη και την ιστορική αλήθεια στην σύχρονη Ελλάδα, μέσα από τα μάτια των μαθητών ενός Λυκείου, στο Δίστομο. Συγκλονιστικές μαρτυρίες από τις σφαγές των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής και των συνεργατών τους, που θέλουν να πάρουν την ρεβάνς για την ήττα του ναζισμού, 70 χρόνια πριν. [...] Ένα ντοκιμαντέρ μέσα στο ντοκιμαντέρ, για τη μνήμη και τη λήθη».
Πηγή και αναλυτικότερη περιγραφή: Ρεπορτάζ Χωρίς Σύνορα.
Συνέντευξη για την ταινία στην ιστοσελίδα του Ρεπορτάζ Χωρίς Σύνορα.


Επίσης, σχετικές εκπομπές από το Ρεπορτάζ Χωρίς Σύνορα:

Το 14ο επεισόδιο της σειράς «Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης» (1985) καταγράφει την τρομοκρατία με την οποία οι κατακτητές αντιμετώπισαν το αντάρτικο κίνημα. Εφαρμόζοντας την «αρχή της συλλογικής ευθύνης», οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής επέβαλλαν σκληρά αντίποινα εναντίον του ελληνικού πληθυσμού.
Πηγή: Αρχείο ΕΡΤ

 

Δύο επεισόδια από την εκπομπή «Μηχανή του Χρόνου» (ΝΕΡΙΤ, 28/10/2014) με τον Χρίστο Βασιλόπουλο. Ειδικότερα, η εκπομπή ασχολείται με τη δράση της γερμανικής Μεραρχίας «Εντελβάις» η οποία αιματοκύλησε την Ήπειρο το 1943-1944. Μέσα σε λίγους μήνες κατέκαψε εκατοντάδες χωριά, οργάνωσε τα ολοκαυτώματα στο Kομμένο της Άρτας, στους Λιγκιάδες, στη Μουσιωτίτσα, ενώ εξολόθρευσε τον εβραϊκό πληθυσμό των Ιωαννίνων και τους Ιταλούς στρατιώτες της Κεφαλλονιάς μετά τη συνθηκολόγηση του 1943. Δείτε, επίσης, στη Μηχανή του Χρόνου.

 

  • «Πώς δημιουργείται ένας Ναζί» ("Education for Death: The Making of the Nazi"). Χιουμοριστική ταινία κινουμένων σχεδίων μικρού μήκους της Walt Disney που βασίζεται στο ομώνυμο βιβλίο του Gregor Ziemer. Κυκλοφόρησε το 1943.

Η ταινία παρουσιάζει την ιστορία του μικρού Χανς, ενός αγοριού, που γεννήθηκε και μεγάλωσε στη ναζιστική Γερμανία και ανατρέφεται για να γίνει ένας αδίστακτος στρατιώτης. Πηγή: disney wikia

 

Ταινία του Τσάρλι Τσάπλιν, πολιτική σάτιρα για την άνοδο του Χίτλερ και του ναζισμού (κυκλοφόρησε το 1940). Δείτε ολόκληρη την ταινία στο TVXS

 

Χορτιάτης

Ιστορία - Χρονικά

  1. Δίκτυο Μαρτυρικών Πόλεων και Χωριών της Ελλάδας περιόδου 1940-1945 (2010). «Χορτιάτης», Ελληνικά Ολοκαυτώματα 1940-1945. Αθήνα: Λιβάνη, 405-414. Διαθέσιμα άρθρα ηλεκτρονικά από το αρχείο της ιστοσελίδας του Δικτύου greekholocausts.gr (δεν είναι ενεργή σήμερα):
    «Χορτιάτης, 2 Σεπτεμβρίου 1944»
    «9 Απριλίου 1941»
    «Αντιστασιακή δράση»
    «Η επόμενη ημέρα»
    «Προσωπικές μαρτυρίες»
  2. Γιώργος Αναλυτής, Παρασκευάς Σοφιδιώτης & Ευστάθιος Τσεπενέκας (επιμ.) (2008). «Το Ολοκαύτωμα του Χορτιάτη», 1941-1944: Η Γερμανική Κατοχή στη Θεσσαλονίκη και η απελευθέρωση της πόλης. Θεσσαλονίκη: Πανελλήνια Οργάνωση Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης (ΠΟΑΕΑ), 100-102.
    Μπορείτε να κατεβάσετε το κείμενο από εδώ
  3. «Ολοκαύτωµα Χορτιάτη... 70 χρόνια µετά... 2-9-1944: Το χρονικό της καταστροφής». Άρθρο του Μπάμπη Νανακούδη στις 28/08/2014 από alterthess.gr

  4. Στράτος Δορδανάς (2007). «Λίγο πριν την απελευθέρωση: Γερμανοί και ‘γερμανοντυμένοι’ εναντίον αμάχων. Οι σφαγές του Χορτιάτη και των Γιαννιτσών», Το αίμα των αθώων: αντίποινα των γερμανικών αρχών κατοχής στη Μακεδονία, 1941-1944. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 522-555.

Μαρτυρίες

  1. Θεόδωρος Βαλαχάς & Δάφνη Θεοχάρη (2008). 2 Σεπτεμβρίου 1944, Χορτιάτης: Ό,τι απόμεινε από τη μέρα εκείνη, η μνήμη είναι. Θεσσαλονίκη: Χορτιάτης 570.
    - Μαρτυρίες για τα γεγονότα πριν από την καταστροφή (σελ. 77-85)
    - Η έκθεση του διευθυντή του Ερυθρού Σταυρού στη Θεσσαλονίκη, Εμίλ Βένγκερ, η οποία περιέχει σύντομες μαρτυρίες επιζώντων κατοίκων (σελ. 86-91).
    - Η έκθεση του καπετάν Χορτιάτη (ΕΛΑΣ) για τα γεγονότα (σελ. 92-94).
    - Αρχείο εγγράφων καπετάν Χορτιάτη (Αρχείο Γεωργίου Α. Κιρκιμτζή) από τις 15/08/44 έως 20/09/44.
  2. Ελένη Νανακούδη, «Μια μαρτυρία από το ολοκαύτωμα στο Χορτιάτη», 02/09/2013, TVXS (εδώ).
    Πρόκειται για γραπτό κείμενο - απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη που είχε παραχωρήσει η ίδια σε δημοσιογράφο της εκπομπής «Ρεπορτάζ χωρίς σύνορα».
  3. Γιώργος Φαρσακίδης (2011). Μια επαίσχυντη συμφωνία και το ολοκαύτωμα του Χορτιάτη. Θεσσαλονίκη. Ηλεκτρονική έκδοση. Κυρίως σελίδες 61-106: αποσπάσματα μαρτυριών επιζώντων.

Λογοτεχνία

Edmund Keeley (1996). Η σιωπηλή κραυγή της μνήμης: Χορτιάτης 1944 / μτφρ. Χρύσα Τσαλικίδου. Αθήνα: Εξάντας.

«Στις 2 Σεπτεμβρίου 1944 το χωριό Χορτιάτης, που απέχει ελάχιστα από τη Θεσσαλονίκη, καταστρέφεται από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής ως αντίποινα για το θάνατο ενός Γερμανού υπαξιωματικού σε ενέδρα, την ώρα που πήγαινε μαζί με δύο Έλληνες του οργανισμού ύδρευσης για να απολυμάνουν το νερό της τοπικής δεξαμενής. Τα σπίτια πυρπολούνται και όσοι κάτοικοι δεν σφαγιάζονται στους δρόμους οδηγούνται σ' ένα φούρνο για να καούν ζωντανοί. Ελάχιστοι κατορθώνουν να διαφύγουν. Μισόν αιώνα αργότερα η θηριωδία αυτή σκιάζει το παρελθόν μίας από τις πλέον εξέχουσες φυσιογνωμίες της αυστριακής αλλά και της διεθνούς πολιτικής σκηνής. Ο Αμερικανός δημοσιογράφος Τζάκσον Ριπάλντο δέχεται να βοηθήσει μια επιτροπή Αυστριακών συναδέλφων του στη διερεύνηση της υπόθεσης. Η αποστολή αυτή θα τον φέρει στην Ελλάδα, χώρα όπου έχει περάσει τα παιδικά του χρόνια και που μιλά τη γλώσσα της, και στην Αυστρία, τελευταίο σταθμό της προσπάθειάς του να ανακαλύψει στοιχεία που θα τεκμηριώνουν τις κατηγορίες κατά του «W», τις οποίες ο ίδιος αρνείται επίμονα. Αντιμέτωπος με πέντε μυθιστορηματικές μαρτυρίες, που αναπλάθουν τα γεγονότα σύμφωνα με τις αναμνήσεις πέντε διαφορετικών ανθρώπων, και επιχειρώντας να ξεδιαλύνει τα μπερδεμένα νήματα της Ιστορίας, ο Ριπάλντο θα οδηγηθεί τελικά, μέσα από την επίπονη αναζήτηση της αλήθειας, στην προσωπική του λύτρωση» (από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Θέτις Χορτιάτη (1975). Το τραγούδι του Χορτιάτη. Θεσσαλονίκη.
Ποιητικό κείμενο για τη σφαγή στον Χορτιάτη.
Σχέδια του Τζώρτζη Παρμενίδη.

Σωτήρης Πατατζής (19782). «Η τραγωδία των αθώων (Χορτιάτης)», Ματωμένα χρόνια. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 76-86.


Εκπομπή «Μηχανή του χρόνου» του Χρίστου Βασιλόπουλου (ΝΕΤ).
Επεισόδιο «Σουμπερίτες και Πουλικοί. Οι Έλληνες φιλοναζί που αιματοκύλησαν τη Μακεδονία».
Αναφορές στον Χορτιάτη:
Ενέδρα ανταρτών (1.30΄-6.20΄): αφηγούνται ο Μπάμπης Νανακούδης, ο Γιώργος Φαρσακίδης (ΕΛΑΣίτης που συμμετείχε στην ενέδρα) και ο Αναστάσιος Τρώντσιος (γιος υπαλλήλου ύδρευσης που επέβαινε στο γερμανικό αυτοκίνητο).
Μετά την ενέδρα (6.20΄-7.23΄): Θεόδωρος Βαλαχάς
Τα αντίποινα (7.27΄-18.38΄): αφήγηση στιγμών της θηριωδίας από την Ελένη Νανακούδη (επιζήσασα), τον Μπάμπη Νανακούδη, τον Μανώλη Γκουραμάνη (επιζήσας), τον Θεόδωρο Βαλαχά και παράθεση φωτογραφικού υλικού.



Εκπομπή «Αληθινά σενάρια» του Νίκου Ασλανίδη (ΕΡΤ3) που μεταδόθηκε στις 14 Απριλίου 2011.
Από την έναρξη έως το 22:00΄περίπου.
Εμφανίζονται:
Μιχάλης Γεράνης , πρ. δικτύου μαρτυρικών πόλεων και χωριών ’40-’45, πρώην δήμαρχος Χορτιάτη
Μπάμπης Νανακούδης, εκπρ. κίνησης πολιτών Χορτιάτη
Θεόδωρος Βαλαχάς, συγγραφέας βιβλίου για τον Χορτιάτη, τυπογράφος (κατά τα γεγονότα της καταστροφής του χωριού ήταν φυλακισμένος στο στρατόπεδο Π. Μελά, όπως και η μητέρα του, καθώς ο πατέρας του συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση)



Trailer της ταινίας «Το χρονικό μιας καταστροφής» της Χρύσας Τζελέπη και του Άκη Κερσανίδη.
Μια ταινία για το ολοκαύτωμα του Χορτιάτη.
Πληροφορίες και επικοινωνία για προβολή της ταινίας: Εφημερίδα Χορτιάτης 570.



WEBTV Εφημερίδα Χορτιάτης 570 «Το Ολοκαύτωμα του Χορτιάτη - Μέρος Α & Β» Αποσμάτα μαρτυριών από την Βασιλική Παναγιωτίδου, την Ελένη Νανακούδη, τον Θανάση Κυρούδη και την Έλλη Αλμετίδου-Κουτσιάλη, καθώς και παράθεση φωτογραφικού υλικού.


«To σχολείο του Χορτιάτη πριν την καταστροφή». Πηγή:Θεόδωρος Βαλαχάς & Δάφνη Θεοχάρη (2008). 2 Σεπτεμβρίου 1944, Χορτιάτης: Ό,τι απόμεινε από τη μέρα εκείνη, η μνήμη είναι. Θεσσαλονίκη: Χορτιάτης 570, σελ. 161.


Το σχολείο του Χορτιάτη μετά την καταστροφή, 1948. Φωτογραφία του David Seymour (Magnum Photos), διεθνούς φωτο-ρεπόρτερ, από την αποστολή του στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου. Διαθέσιμες ηλεκτρονικά εδώ κι εδώ.


«Μάθημα στο νάρθηκα της εκκλησίας», καλοκαίρι 1945. Φωτογραφία του Στέργιου Σβάρνα (Μουσείο Μπενάκη). Πηγή: Θεόδωρος Βαλαχάς & Δάφνη Θεοχάρη (2008). 2 Σεπτεμβρίου 1944, Χορτιάτης: Ό,τι απόμεινε από τη μέρα εκείνη, η μνήμη είναι. Θεσσαλονίκη: Χορτιάτης 570, σελ. 165.


Κοντά στο κέντρο του χωριού. Οι καταστροφές των σπιτιών είναι εμφανείς. Καλοκαίρι 1945. Φωτογραφία του Στέργιου Σβάρνα (Μουσείο Μπενάκη). Πηγή: Θεόδωρος Βαλαχάς & Δάφνη Θεοχάρη (2008). 2 Σεπτεμβρίου 1944, Χορτιάτης: Ό,τι απόμεινε από τη μέρα εκείνη, η μνήμη είναι. Θεσσαλονίκη: Χορτιάτης 570, σελ. 168.


Μνημείο που ανεγέρθηκε το 1960 στη μνήμη των θυμάτων του Χορτιάτη.



Χάρτης του Χορτιάτη με σημεία της εποχής.
Πηγή: Θεόδωρος Βαλαχάς & Δάφνη Θεοχάρη (2008). 2 Σεπτεμβρίου 1944, Χορτιάτης: Ό,τι απόμεινε από τη μέρα εκείνη, η μνήμη είναι. Θεσσαλονίκη: Χορτιάτης 570

Δίστομο


Ιστορία - Χρονικά

  • Δίκτυο Μαρτυρικών Πόλεων και Χωριών της Ελλάδας περιόδου 1940-1945 (2010). «Δίστομο», Ελληνικά Ολοκαυτώματα 1940-1945. Αθήνα: Λιβάνη, 131-138.
    Κείμενο από το αρχείο της ιστοσελίδας του Δικτύου greekholocausts.gr (δεν είναι ενεργή σήμερα): «Δίστομο, 10 Ιουνίου 1944» εδώ
  • Γιώργος Χ. Θεοχάρης (επιμ.) (2010). Δίστομο 10 Ιουνίου 1944: Το Ολοκαύτωμα. Λιβαδειά: Σύγχρονη Έκφραση.
    Σύντομες αναφορές για τη στρατιωτική εμπλοκή των Δυνάμεων της Κατοχής με το Δίστομο 1941-1944: σελ.12-13.
    «Η σφαγή του Διστόμου - Χρονικό» του Τάκη Λάππα (1945), αποσπάσματα: σελ. 23-64.
  • «Σφαγή του Διστόμου: (10η Ιουνίου 1944) Καθοριστική καμπή στην ιστορική διαδρομή του Διστόμου η αποφράς εκείνη ημέρα», αποσπάσματα από κείμενο του Στάθη Σταθά στην ιστοσελίδα του Δήμου Διστόμου distomo.gr
  • «Η Σφαγή του Διστόμου» στην ιστοσελίδα sansimera.gr

Μαρτυρίες

  • «Αφηγήσεις από τη Σφαγή του Διστόμου» στην ιστοσελίδα Βοιωτικός κόσμος.
    Αποσπάσματα από την καταγραφή αφηγήσεων του Στάθη Σταθά. Δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Εμβόλιμον, τ.21-22, Ιούνιος 1994.
    Παναγούλα Σκούτα (13 ετών)
    Παναγιώτης Σφουντούρης (6 ετών)
    Παναγιώτης Αν. Σεχρεμέλης (11 χρονών)
    Παναγιώτης Περγαντάς του Θωμά (Κιθάρας, 22 χρονών)
  • Γιώργος Χ. Θεοχάρης (επιμ.) (2010). Δίστομο 10 Ιουνίου 1944: Το Ολοκαύτωμα. Λιβαδειά: Σύγχρονη Έκφραση, σελ. 155-208.
  • «Αίμα στο Δίστομο το '44: Η μαρτυρία για το μαρτύριο» του Χέρμαν Φρανκ Μάγερ, Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 04/06/1999. Από την έκθεση του απεσταλμένου του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, George Wehrly.
  • Μαύρη Βίβλος της Κατοχής , Β’ έκδοση, Αθήνα 2006:
    «Ολοκαύτωμα Διστόμου», αφήγηση του Γιάννη Μπασδέκη, σελ. 111-113.
    «Ο επικεφαλής του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού στην Ελλάδα (Σουηδός Στούρε Λιννέρ) για τη σφαγή του Διστόμου», σελ. 114-116. Από το βιβλίο του Η Οδύσσειά μου (1982).
  • «Αναφορά της Έλλης Αδοσίδου, απεσταλμένης του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού στο Δίστομο» στο Γιώργος Χ. Θεοχάρης (επιμ.)(2010). Δίστομο 10 Ιουνίου 1944: Το Ολοκαύτωμα. Λιβαδειά: Σύγχρονη Έκφραση, σελ. 135-138.

Λογοτεχνία

  • Μαρίνος Σιγούρος (1946), «Το πανηγύρι του θανάτου στο Δίστομο» (διήγημα). Πρωτοδημοσιεύθηκε στο περιοδικό Νέα Εστία, τ. 454-455 (1), 15/06/1946. Συμπεριλαμβάνεται στο Έλλη Αλεξίου (επιμ.) (1965), Ανθολογία ελληνικής αντιστασιακής λογοτεχνίας 1941-1944, Αθήνα: Ηριδανός. Διαθέσιμο ψηφιοποιημένο από τον Νίκο Σαραντάκο.
  • Σωτήρης Πατατζής (19782). «Δίστομο», Ματωμένα χρόνια: χρονικά και διηγήματα της αντίστασης, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1999 και στο Γιώργος Χ. Θεοχάρης (επιμ.) (2010). Δίστομο 10 Ιουνίου 1944: Το Ολοκαύτωμα. Λιβαδειά: Σύγχρονη Έκφραση, σελ. 411-21.
  • «Λογοτεχνικές προσεγγίσεις» στο Γιώργος Χ. Θεοχάρης (επιμ.) (2010). Δίστομο 10 Ιουνίου 1944: Το Ολοκαύτωμα. Λιβαδειά: Σύγχρονη Έκφραση, 381-517. Ιδιαίτερα:
    «Δέηση», «Το Παιδί» ποίηματα του Αργύρη Ν. Σφουντούρη, σελ. 421-22, 509-10.
  • «Επιμνημόσυνη γονυκλισία» του Νικηφόρου Βρεττάκου. Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ΄Λυκείου - ψηφιακός εμπλουτισμός (πηγή: Αφιέρωμα στα 50 χρόνια από τη σφαγή του Διστόμου 1944-1994, περ. Εμβόλιμον , τχ. 21-22).

Οπτικοακουστικές πηγές

  • «Εδώ και σήμερα» εκπομπή με θέμα τη Σφαγή του Διστόμου. Αρχείο της ΕΡΤ (1986/87). Το βίντεο βρίσκεται διαθέσιμο εδώ

    Περιγραφή:
    Στην εκπομπή «Εδώ και σήμερα» της ΕΡΤ (1986/7) με θέμα τη σφαγή του Διστόμου επιχειρείται με παραστατικό τρόπο η αναβίωση του ιστορικού γεγονότος της μαζικής εκτέλεσης κατοίκων του Διστόμου Βοιωτίας την 10η Ιουνίου 1944 από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής, μέσα από μνήμες Διστομιτών που επέζησαν οι οποίοι καταθέτουν την προσωπική τους μαρτυρία. Οι αφηγήσεις περιγράφουν το μακελειό που συντελέστηκε στο Δίστομο χωρίς να εξαιρούνται γυναικόπαιδα και ηλικιωμένοι, ως αντίποινα για τις απώλειες των Γερμανών κατακτητών στη μάχη που προηγήθηκε στην περιοχή του Στειρίου με τμήμα ανταρτών του ΕΛΑΣ. Στο τελευταίο μέρος του ντοκιμαντέρ παρουσιάζεται κατ’ αντίστιξη η ανάλογης έκτασης σφαγή και καταστροφή που διαδραματίστηκε την ίδια ημέρα στο Οραντούρ της Γαλλίας. Πηγή: Αρχείο ΕΡΤ - Ταινιοθήκη τηλεόρασης
  • «Ένα τραγούδι για τον Αργύρη» ταινία - ντοκιμαντέρ του Stefan Haupt. (Για το τρέιλερ πατήστε εδώ)
    Περιγραφή: Η ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας μέσα από τα μάτια ενός ξεχωριστού ανθρώπου.

    «Δίστομο. Ένα μικρό χωριό, ένα βήμα από την θάλασσα, στο δρόμο από την Αθήνα προς τους Δελφούς. Εδώ επιζεί ο μικρός Αργύρης, ούτε καν τεσσάρων χρονών, στις 10 Ιουνίου του 1944 μία κτηνώδη σφαγή των Γερμανικών Δυνάμεων: Το λεγόμενο «μέτρο εξιλέωσης» μιας ναζιστικής μεραρχίας ως αντίποινα για μία επίθεση ανταρτών εναντίον των Γερμανών στην περιοχή. Σε λιγότερο από δύο ώρες σκοτώνονται 218 κάτοικοι του χωριού ? γυναίκες, άντρες, γέροι, μωρά και βρέφη. Ο Αργύρης χάνει τους γονείς του και άλλους 30 συγγενείς.» Πηγή: fontanafilm. Περισσότερα για την ταινία εδώ.

    60 χρόνια πέρασαν από εκείνη την μέρα του Ιουνίου.
    Ένα παιδί στερήθηκε τους γονείς του.
    Όλο το αδιανόητο του πολέμου.
    Πώς να ζήσουμε με ένα τέτοιο παρελθόν;
    Να το αποδεχθούμε; Να αντισταθούμε; Να εγείρουμε αγωγή;
    (σκέψεις για την ταινία από τον Stefan Haupt)
  • «Η σφαγή του Διστόμου» εκπομπή «Νέοι Φάκελοι» (ΣΚΑΪ)

    Περιγραφή:
    65 χρόνια μετά, οι «Νέοι Φάκελοι» επιστρέφουν στο Δίστομο και καταγράφουν συγκλονιστικές μαρτυρίες των κατοίκων που είδαν τους πιο κοντινούς τους ανθρώπους να δολοφονούνται μπροστά στα μάτια τους. Σήμερα, οι συγγενείς των θυμάτων, μετά από ένα μαραθώνιο δικαστικό αγώνα, βρίσκονται πολύ κοντά στην εκδίκαση μιας απόφασης που θα τους αποζημιώσει με 25 εκατομμύρια ευρώ, και η οποία όπως φαίνεται θα ανοίξει τον δρόμο και για δεκάδες ελληνικά χωριά που είχαν την ίδια μοίρα. Η Αρετή Μαγκοπούλου ταξίδεψε στη Γερμανία και σε μια αποκλειστική συνέντευξη με τον εκπρόσωπο του Υπουργείου Εξωτερικών αναζητά την απάντηση στο πότε η Γερμανία σκοπεύει να δώσει τα χρήματα των αποζημιώσεων. Ακόμα, σε ένα μικρό χωριό έξω το Ανόβερο, συναντά τον Ντίτερ Μπέγκεμαν, τον ιστορικό που εδώ και 25 χρόνια ερευνά την σφαγή του Διστόμου. Τέλος, η εκπομπή φέρνει στο φως αποκαλυπτικά νέα στοιχεία, όπως ένα μοναδικό ηχητικό ντοκουμέντο Γερμανού στρατιώτη, ο οποίος περιέγραψε με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες τις σκηνές που είδε στο Δίστομο το 1944. Εικόνες που, όπως χαρακτηριστικά είπε, «δεν μπορούν να βγουν από το μυαλό μου». Πηγή: Νέοι Φάκελοι (ΣΚΑΪ)
  • «Η σφαγή στο Δίστομο» απόσπασμα από την εκπομπή «Μηχανή του Χρόνου» του Χρίστου Βασιλόπουλου

    Περιγραφή:
    Μαρτυρίες επιζώντων, που αν και ήταν τότε παιδιά, οι σκηνές της σφαγής έμειναν ανεξίτηλες στη μνήμη τους. Πηγή: Μηχανή του Χρόνου

Γερμανοί στρατιώτες στο Δίστομο την ημέρα της καταστροφής (10/06/44). Φωτογραφία που βρέθηκε στην τσέπη γερμανού αιχμαλώτου από τον ΕΛΑΣ. Ο Παντελής Καρακίτσης την παραδίδει στον φωτογράφο Σπύρο Μελετζή, ο οποίος τη συμπεριλαμβάνει σε πολλές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Πίσω από την αυθεντική φωτογραφία (διαστάσεων περίπου 6χ9) ο Παντελής Καρακίτσης γράφει «το κάψιμο του Διστόμου».


Η είσοδος του Διστόμου μετά τη σφαγή. Το σπίτι του Σπύρου Μαλάμου. Πηγή: Βοιωτικός Κόσμος . Περισσότερες φωτογραφίες από τη Σφαγή του Διστόμου.


Μαρία Παντίσκα. Φωτογραφία του Dmitri Kessel που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό LIFE στις 27 Νοεμβρίου 1944.Εδώ το τεύχος του περιοδικού


«Σφαγές στο Δίστομο», 1944. Ξυλογραφία του Αλέξανδρου Κορογιαννάκη. Πηγή: Τεκμήρια από τις συλλογές των ΑΣΚΙ: Στιγμές από την Κατοχή και τον αντιφασιστικό αγώνα.


To Μαυσωλείο Διστόμου. Σύγχρονο μνημείο προς τιμήν των σφαγιασθέντων αμάχων στις 10 Ιουνίου 1944 στον λόφο Κάναλες στο Δίστομο. Πηγή: Ιστοσελίδα Δήμου Διστόμου.


Μουσείο Θυμάτων Ναζισμού
Διαμορφώθηκε το 2005 στον χώρο του παλιού Δημοτικού Σχολείου.
Πηγή-πληροφορίες: ιστοσελίδα του Δήμου Διστόμου.

  • Γράφημα θυμάτων από τη σφαγή στο Δίστομο (Μέρος Β’: 78. Σφαγές Διστόμου).

Πηγή: ψηφιακό φωτογραφικό αρχείο εφημερίδας Καθημερινή.
Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης (1946) Αι θυσίαι της Ελλάδος στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Μέρος Α’ και Μέρος Β’. Επανέκδοση από την Καθημερινή, 2014.

Λεύκωμα της έκθεσης που σχεδίασε το Γραφείο Χωροταξικών και Πολεοδομικών Μελετών και Ερευνών, με προϊστάμενο τον αρχιτέκτονα Κωνσταντίνο Α. Δοξιάδη, με τη συνεργασία αρχιτεκτόνων του Υπουργείου Ανασυγκροτήσεως, και παρουσιάστηκε στην κυβέρνηση μετά την Απελευθέρωση, τον Νοέμβριο του 1944, και, ακολούθως, τον Απρίλιο, Μάιο και Ιούνιο του 1945 στο Παρίσι, στο Λονδίνο και στη Διάσκεψη του ΟΗΕ στο Σαν Φρανσίσκο.

 
  • «Ομιλία στο Δίστομο» του Κωνσταντίνου Τσάτσου, ένα χρόνο μετά τη σφαγή. Δημοσιευμένο στο περιοδικό Νέα Εστία, τχ. 1691, σελ. 272-274. Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο ΕΚΕΒΙ.
  • Γιάννης Ρίτσος «Επίγραμμα για το Δίστομο», Αθήνα 1972

Περιγραφή:
Το επίγραμμα είναι χαραγμένο στη μια όψη του μεταλλίου της μαρτυρικής πόλης του Διστόμου.

«Εδώ ‘ναι το πικρό το χώμα του Διστόμου.
Ω, εσύ διαβάτη, όπου πατήσεις να προσέχεις –
εδώ πονά η σιωπή, πονάει κι η πέτρα κάθε δρόμου
κι απ’ τη θυσία κι απ’ τη σκληρότητα του ανθρώπου.
Εδώ μια στήλη απλή, μαρμάρινη, όλη κι όλη
με ονόματα σεμνά, κι η Δόξα τα ανεβαίνει
λυγμό-λυγμό, σκαλί-σκαλί, μεγίστη σκάλα».

Πηγή: Γιάννης Ρίτσος (1981), Συντροφικά Τραγούδια Αφιέρωμα στα 40χρονα του ΕΑΜ. Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, σελ.137. , Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.

Καλάβρυτα


Ιστορία - Χρονικά


Μαρτυρίες


Λογοτεχνία

  • Μαρία Στεφανοπούλου (2014). Άθος, ο δασονόμος. Αθήνα: Το Ροδακιό.

    • Περιγραφή:
    Τι θέση έχει το επαναλαμβανόμενο έγκλημα στην καθημερινότητα ενός πολέμου που διαρκεί - εθνικοαπελευθερωτικού, εμφυλίου, κοινωνικού ή ατομικού πολέμου για την επιβίωση; Ποιο είναι το νόημα της θυσίας των αμάχων, όταν πρόκειται για ανυποψίαστα θύματα αντιποίνων;

    Στις 13 Δεκεμβρίου 1943, στα Καλάβρυτα, οι Γερμανοί διαπράττουν αντίποινα εκτελώντας όλο τον άμαχο αντρικό πληθυσμό. Μένουν οι γυναίκες για να θάψουν τους άντρες. Η Μαριάνθη και η κόρη της η Μαργαρίτα εγκαταλείπουν την πόλη. Η Λευκή, γιατρός, κόρη της Μαργαρίτας γεννημένη το 1955, έχει στοιχειωθεί από το πολεμικό αυτό έγκλημα και ζει στη σκιά του παππού της, του Άθου, συζύγου της Μαριάνθης, δασονόμου της επαρχίας Καλαβρύτων. Αφοσιώνεται στον πόνο και στη θεραπεία των ασθενών της και στη διερεύνηση του ναζιστικού φονικού. Είναι όμως ο Άθος πράγματι ένας από τους δεκατρείς επιζώντες της ομαδικής εκτέλεσης;

    Ο κόσμος της σκιάς, όπως στα δασικά μονοπάτια όπου περιπλανιέται ο Άθος, νεκρός ή ζωντανός (μυστήριο που μόνον η πράξη της γραφής μπορεί να φωτίσει), συντροφεύει εδώ τα πρόσωπα της αφήγησης. Οι ήρωες αυτοί, δέσμιοι ενός άπιαστου ονείρου, σκέφτονται πάντοτε το κακό αδιαχώριστα από το θαύμα της ομορφιάς, με όρους τραγικούς, γι’ αυτό ίσως και λυτρωτικούς: ο πόλεμος κυοφορεί την ειρήνη, ο θάνατος τη ζωντανή μνήμη, ο αφανισμός το αίσθημα της ελευθερίας. Μόνο το φάσμα της εκδίκησης μένει στείρο και τυφλό, χωρίς έξοδο στην απέναντι όχθη.

    Ο «επιζών» Άθος και ο κόσμος της σκιάς και της περισυλλογής μέσα στον οποίο η Λευκή τον επινόησε και τον εξιστορεί ανήκει μάλλον στο χώρο της εσωτερικής εμπειρίας. Ο Άθος είναι ο τρίτος άνθρωπος: ούτε θύμα ούτε ένοχος (παλεύει και με τα δυο), ούτε δεξιός ούτε αριστερός, αντιήρωας μιας ηρωικής εποχής, ή απλώς ένας ήρωας παντός καιρού. Το θέμα της μετάδοσης του τραύματος του πολέμου στις επόμενες γενιές είναι εδώ κεντρικό. Όσο η κίνηση της Ιστορίας μετατοπίζει τα δεδομένα και τις αξίες και οι κοινωνίες αλλάζουν, ήρωας εντέλει είναι ο καθημερινός άνθρωπος που, χάρη στη ζωντανή του μνήμη, ξέρει να ζει ειρηνικά και δίκαια δίχως να καταχράται την ελευθερία του. Αλλά και το μεγαλείο της φύσης αντιμάχεται το μεγαλείο και τον ηρωισμό του πολέμου, με τη σκληρότητα που η μοίρα ξέρει να επιφυλάσσει στα πλάσματά της.

    Πηγή: βιβλιοnet

  • Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (2010), «Λάθος, κύριε Νόιγκερ!» (απόσπασμα), Λάθος, κύριε Νόιγκερ! Αθήνα: Πατάκης, 96-99. Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στην ιστοσελίδα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα, Ιστορία και Λογοτεχνία - χρονογραμμή: «Σφαγή στα Καλάβρυτα 1943».
  • Γιώργος Ιωάννου (1997), «†13-12-’43», Για ένα φιλότιμο (πεζογραφήματα), Αθήνα: Κέδρος.Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ΄Λυκείου, σελ. 275.

Οπτικοακουστικές πηγές

  • «Αίμα και θρήνος στα Καλάβρυτα» ντοκιμαντέρ της ΕΤ2 (1988) . Το βίντεο βρίσκεται διαθέσιμο εδώ
    Περιγραφή:
    Ντοκιμαντέρ με θέμα την τραγωδία που εκτυλίχθηκε τον Δεκέμβριο του 1943 στο τρίγωνο Καλάβρυτα, Κερπινή, Ρογοί, με κορύφωση τη μαζική εκτέλεση Καλαβρυτινών από τις ναζιστικές δυνάμεις στη μαρτυρική κωμόπολη στις 13/12/1943. Ο ιστορικός Σπύρος Λουκάτος δίνει το ιστορικό πλαίσιο και καταγράφει λεπτομερώς τα γεγονότα που προηγήθηκαν της μεγάλης σφαγής στα Καλάβρυτα. Αφορμή για τις αγριότητες στις οποίες προέβησαν οι γερμανικές δυνάμεις υπήρξε η συντριπτική ήττα επίλεκτου γερμανικού τάγματος από τις αντάρτικες δυνάμεις του ΕΛΑΣ στην Κερπινή τον Οκτώβριο του 1943. Ως αντίποινα, γερμανικά στρατεύματα σκόρπισαν τον όλεθρο στην ευρύτερη περιοχή των Καλαβρύτων προχωρώντας σε ομαδική εκτέλεση κατοίκων στην κοινότητα Ρόγων. Ακολούθησε λίγες μέρες αργότερα η μαζική εκτέλεση του ανδρικού πληθυσμού στα Καλάβρυτα και η ολοσχερής καταστροφή της πόλης. Διασωθέντες από το ολοκαύτωμα των Ρόγων και την καταστροφή των Καλαβρύτων μεταφέρουν τη φρίκη του μεγαλύτερου μαζικού εγκλήματος κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα. Σπάνια πλάνα αρχείου συμπληρώνουν την αφήγηση των γεγονότων.
    Πηγή: Αρχείo ΕΡΤ - Ταινιοθήκη Τηλεόρασης
  • Μηχανή του Χρόνου: «Το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων» , εκπομπή του Χρήστου Βασιλόπουλου (Alpha TV).
    Περιγραφή:
    Τον Δεκέμβριο του 1943 οι Γερμανοί, αφού κατέστρεψαν τα γύρω χωριά, μπήκαν στα Καλάβρυτα. Η επιλογή της πόλης δεν έγινε τυχαία, καθώς τα Καλάβρυτα ήταν η ιστορική πόλη από την οποία ξεκίνησε η επανάσταση του ’21, αλλά και ορμητήριο των ανταρτών. Αφού επέταξαν αρκετά σπίτια, οι Γερμανοί καθησύχασαν τον κόσμο λέγοντας ότι μοναδικός τους στόχος ήταν οι αντάρτες. Για τέσσερις ημέρες, Καλαβρυτινοί και Γερμανοί συνυπήρξαν χωρίς προβλήματα. Το ξημέρωμα της 13ης Δεκεμβρίου βρήκε τους ανυποψίαστους κατοίκους, να κοιμούνται στα σπίτια τους. Ο ήχος της καμπάνας που τους ξύπνησε, σήμανε την αρχή μιας από τις μεγαλύτερες κτηνωδίες των Γερμανών στην Ελλάδα. Την ημέρα εκείνη συγκέντρωσαν γυναικόπαιδα στο δημοτικό σχολείο, έβαλαν φωτιά στην πόλη και εκτέλεσαν εν ψυχρώ τους άντρες σε ένα ύψωμα της πόλης.
    Πηγή: Μηχανή του Χρόνου, «Οι Γερμανοί ‘καθησυχάζουν’ τους άμαχους και στήνουν παγίδα θανάτου στα Καλάβρυτα» και «Η εκτέλεση των αμάχων στα Καλάβρυτα»
  • «Βιωματικές μαρτυρίες όσων επέζησαν του Καλαβρυτινού Δράματος», σειρά βίντεο από το Μουσείο Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος.
    Περιγραφή:
    Επιζήσαντες αφηγούνται για τη ζωή πριν την καταστροφή των Καλαβρύτων, τον πολιτισμό, την εκπαίδευση, τις συνήθειες και τα έθιμα της πόλης (Αφηγήσεις 1).
    Ντοκουμέντα από την ΕΡΤ για τις γερμανικές στρατιωτικές επιχειρήσεις (Αφηγήσεις 2).
    Επιζήσαντες περιγράφουν τα γεγονότα των ημερών της καταστροφής των Καλαβρύτων (Αφηγήσεις 3 και 4).
    Επιζήσαντες περιγράφουν την επόμενη μέρα της καταστροφής (Αφηγήσεις 5).
    Αποσπάσματα από τηλεοπτικές εκπομπές αφιερωμένες στα Καλάβρυτα με μαρτυρίες επιζώντων (Αφηγήσεις 6).
  • «Μαρτυρία επιζήσασας - Η σφαγή των Καλαβρύτων: Δεκέμβρης του 1943»
    Φωτογραφία-βίντεο-κείμενο: Άγγελος Καλοδούκας
    Πηγή: Το κουτί της Πανδώρας
  • «Καλάβρυτα - Άνθρωποι και Σκιές» του Ηλία Γιαννακάκη (2014) - trailer
    Περιγραφή:
    Με αφορμή τη συμπλήρωση 70 χρόνων από το Ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων, το ντοκιμαντέρ του Ηλία Γιαννακάκη Καλάβρυτα-Άνθρωποι και Σκιές συνιστά ένα πολυεπίπεδο στοχασμό πάνω στο τραγικό αυτό γεγονός, συγκεράζοντας την προσωπική ματιά του σκηνοθέτη, τις μαρτυρίες επιζώντων της περιόδου και την προβολή σπάνιου οπτικοακουστικού υλικού. Η ταινία προβλήθηκε στα πλαίσια του φετεινού Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, όπου απέσπασε το βραβείο της Διεθνούς Ομοσπονδίας Κριτικών Κινηματογράφου (FIPRESCI). Τιμήθηκε επίσης με το βραβείο καλύτερου ιστορικού ντοκυμαντέρ στο φεστιβάλ Aegean Docs, ενώ προβλήθηκε και διεθνώς στα Φεστιβάλ Απόδημου Ελληνισμού της Νέας Υόρκης, του Λος Άντζελες και του Λονδίνου. Η ταινία είναι μία παραγωγή της Ένωσης Καλαβρυτινών Αθήνας και του Μουσείου Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος. Ανατέθηκε στον Ηλία Γιαννακάκη - σκηνοθέτη τοης Μακρονήσου και ενός πλήθους άλλων ιστορικών ντοκυμαντέρ. Ο γνώμονας του σκηνοθέτη στην προσέγγιση της Ιστορίας είναι κατά δήλωσή του «…σκοπός ενός ιστορικού ντοκιμαντέρ δεν είναι να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα για τις ευθύνες των εμπλεκόμενων μερών, αλλά αφού παρουσιάσει με τη μέγιστη δυνατή σφαιρικότητα το θέμα, να σκύψει στις ψυχές των ανώνυμων ανθρώπων που βρέθηκαν στη δίνη της Ιστορίας. Όπως στην προκειμένη περίπτωση, εκτός από τη λεπτομερή αναφορά στα ζοφερά συμβάντα, εξετάζεται η διχασμένη μνήμη των Καλαβρυτινών και το βαθύ τραύμα που άφησε στις ψυχές τους η θηριωδία των Γερμανών στις 13 Δεκεμβρίου 1943…» (πηγή: culturenow.gr) Συνέντευξη του Ηλία Γιαννακάκη
  • "The Last Widow" / Η τελευταία χήρα (2006) ταινία μικρού μήκους της Alethea C. Avramis.
    Περιγραφή:
    Στην ταινία η Ευθυμία Βάγια, η τελευταία επιζήσασα χήρα στα Καλάβρυτα (εν έτει 2006 κατά την παραγωγή της ταινίας) θυμάται τα γεγονότα της 13/12/43. Ο φακός την ακολουθεί στην καθημερινή της ρουτίνα, μαυροφορεμένη, επισκέπτεται τον τόπο εκτέλεσης, πηγαίνει στην εκκλησία, ανάβει κερί στο μνήμα του συζύγου της.

Καλάβρυτα την επόμενη μέρα, ερείπια. Φωτογραφίες από το Μουσείο Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος.


Θρήνος. Φωτογραφίες από το Μουσείο Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος.


Η φωτογραφία θεωρείται ότι παρουσιάζει Γερμανούς στρατιώτες της 117ης Μεραρχίας Πεζικού να ξεκουράζονται, ενώ πίσω φαίνονται τα Καλάβρυτα να φλέγονται, Δεκέμβριος 1944 (Αθήνα, Πολεμικό Μουσείο). Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, ΙΣΤ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2000, σ.51.
Πηγή: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας.


Τάσσος(Αλεβίζος) Καλάβρυτα - Η Εκτέλεση, έγχρωμη τέμπερα 29x42, 1985.
Πηγή: Εικαστικές μνήμες, Μουσείο Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος.


Γλυπτό - σύνθεση με τίτλο «ΟΧΙ ΑΛΛΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ», έργο του γλύπτη Νίκου Δημόπουλου στον προαύλιο χώρο του Μουσείου Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος.
Πηγή: Σπ. Σαλαμούρας μέσω wikipedia

Κάνδανος


Ιστορία - Χρονικά


Μαρτυρίες

  • Νίκος Καζαντζάκης, Η Κρήτη: Πώς την ηύρα μετά την απελευθέρωσή της. Ομιλία στον ραδιοφωνικό σταθμό Αθηνών (Δεκ. 1945) Πληροφορίες για τη δημοσίευση.
    Δείτε το κείμενο της ομιλίας εδώ.

    Στις 17 Ιουνίου του 1945 συστάθηκε η Κεντρική Επιτροπή Διαπιστώσεως Ωμοτήτων Κρήτης (Κ.Ε.Δ.Ω.Κ.) από τους: καθηγητή Ιωάννη Καλιτσουνάκη, καθηγητή Ιωάννη Κακριδή, λογοτέχνη Νίκο Καζαντζάκη και τον φωτογράφο Κωνσταντίνο Κουτουλάκη. Η καταγραφή ξεκίνησε στις 29 Ιουνίου και ολοκληρώθηκε στις 6 Αυγούστου 1945. Η επιτροπή επισκέφτηκε 76 πόλεις, χωριά και οικισμούς της Κρήτης και συναντήθηκε με χιλιάδες άντρες και γυναίκες κάθε ηλικίας. Στην έκθεση την οποία συνέταξε ο Καζαντζάκης γίνεται αναλυτική καταγραφή των εκτελέσεων και των καταστροφών σε κάθε χωριό. Αποσπάσματα της έκθεσης στη Lifo.
    Στο βιβλίο της Έλλης Αλεξίου (2004), Για να γίνει μεγάλος: βιογραφία του Νίκου Καζαντζάκη. Αθήνα: Καστανιώτη, περιγράφεται η επίσκεψη του Νίκου Καζαντζάκη στην Κάντανο. Ένα απόσπασμα εδώ.
    Πηγή: Χανιώτικα νέα,Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη


Λογοτεχνία

  • Μάρω Δούκα (2012), Το δίκιο είναι ζόρικο πολύ. Αθήνα: Πατάκης.

Περιγραφή:

«Μια φοιτήτρια διακόπτει προσωρινά, για δικούς της λόγους, τις σπουδές της στην Αθήνα και επιστρέφει στην οικογένειά της στα Χανιά. Από ένα έγγραφο που πέφτει τυχαία στα χέρια της αρχίζει μέρα τη μέρα να χώνεται όλο και πιο βαθιά στη ζωή του παππού της και στην πρόσφατη ιστορία της πόλης.
Πώς και γιατί οι Γερμανοί παρέμειναν στα Χανιά ως τον Ιούνιο του 1945; Και τι θα μπορούσε να σημαίνει ότι για δύο μήνες, Μάιο και Ιούνιο του 1945, έπειτα από την επίσημη παράδοση της Γερμανίας, ήταν αυτοί, με εντολή των Βρετανών, υπεύθυνοι για την τήρηση της τάξεως στην πόλη;» Πηγή: βιβλιοnet

  • Κατερίνα Μαυρομμάτη (2014), Η ενοχή των αθώων: ένα μυθιστόρημα εμπνευσμένο από τη μάχη της Κρήτης. Αθήνα: Κέδρος.

    • Όταν, τον Μάιο του 1941, έπεσαν οι πρώτοι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές λίγο έξω από τα Χανιά, κοντά στη γέφυρα του ποταμού Κερίτη, οι χωρικοί όρμησαν καταπάνω τους χωρίς να υπολογίσουν τις συνέπειες. Τα αντίποινα ήταν άνευ προηγουμένου. Οι εκτελέσεις, η πείνα, η προσφυγιά σημάδεψαν άγρια τις ψυχές όσων επέζησαν, και επανέρχονται στις διηγήσεις τους ακόμα και ύστερα από πολλά χρόνια. Πέντε μικρά αγόρια θα προσπαθήσουν να επιβιώσουν μέσα στην ερήμωση που άφησε η γερμανική εισβολή. Ο πόλεμος δοκιμάζει την ίδια την ύπαρξή τους. Με ποιο τρόπο τα παιδιά θα καταφέρουν να γλιτώσουν; Τι πραγματικά συνέβη στη διάρκεια των συγκρούσεων; Πόσοι θα τολμήσουν να αναζητήσουν τυχόν σφάλματα και για πόσο καιρό θα τους καταδιώκουν οι ενοχές;
    Πηγή: βιβλιοnet

  • Κλάους Μόντικ (2005), Μουσαφίρης στην Κρήτη. Αθήνα: Κέδρος.
    «[…] Ένα δραματικό μυθιστόρημα, δύο ιστορίες με παράλληλη πλοκή. Ο παραλογισμός του πολέμου, η βαναυσότητα των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής στην Κρήτη, ανθρώπινα διλήμματα και εγκλήματα, η φωνή της συνείδησης και της ανθρωπιάς που υπερβαίνει το διαχωρισμό σε αντίπαλα στρατόπεδα, μέσα από τη ματιά ενός σύγχρονου Γερμανού συγγραφέα. Το μυθιστόρημα βασίζεται σε ιστορικά γεγονότα που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής του νησιού και συγκεκριμένα στην απαγωγή του στρατηγού Κράιπε από μια βρετανοκρητική ομάδα τον Απρίλιο του 1944».
    Πηγή: βιβλιοnet

Οπτικοακουστικές πηγές

  • «Κάνδανος. Η εκθεμελίωση του χωριού από τους ναζί» από την εκπομπή Μηχανή του χρόνου με τον Χρίστο Βασιλόπουλο (ΝΕΤ).
    Το χωριό Κάνδανος κοντά στα Χανιά, όπου σε μάχες έχασαν τη ζωή τους αρκετοί Γερμανοί, ήταν το πρώτο χωριό στην Ευρώπη, το οποίο έκαψαν ολοσχερώς, προσπάθησαν να εκθεμελιώσουν κάθε πέτρα οικήματος και απαγόρευσαν στους κατοίκους να επιστρέψουν στα σπίτια τους όσο διαρκούσε η κατοχή. Μάλιστα μια επιγραφή των Γερμανών έγραφε: «Εδώ υπήρχε η Κάνδανος. Κατεστράφη προς εξιλασμόν της δολοφονίας 25 Γερμανών στρατιωτικών». Είναι η μοναδική περίπτωση εγκλήματος πολέμου, όπου ο θύτης όχι μόνον αναγνωρίζει το έγκλημά του, αλλά το προπαγανδίζει προς παραδειγματισμό των υπολοίπων. Είχε προηγηθεί η μαζική εκτέλεση στο Κοντομάρι και συμπλοκές στον Κακόπετρο.
    Πηγή: Μηχανή του χρόνου με τον Χρίστο Βασιλόπουλο (ΝΕΤ)
  • «Εδώ υπάρχει η Κάνδανος» ταινία - ντοκιμαντέρ ΕΡΤ.
    Ταινία ντοκιμαντέρ με τίτλο «Εδώ υπάρχει η Κάνδανος», παραγωγής 1985.
    «Οι μάχες εναντίον των Γερμανών στο Νομό Χανίων, η καταστροφή της πόλης της Καντάνου και η Κατοχή, μέσα από αρχειακό υλικό (φιλμ και φωτογραφίες) και σύγχρονες μαρτυρίες: η ιστορία της Καντάνου κατά τους αρχαίους και βυζαντινούς χρόνους, αρχαιολογικοί χώροι, εκκλησίες και αγιογραφίες. Το ιστορικό των μαχών στα Κουλουκουθιανά, στα Φλώρια, στο Φαράγγι της Καντάνου, η καταστροφή και τα ερείπια της πόλης της Καντάνου. Μνημεία και μαρτυρίες. Η γερμανική κατοχή στην Παλαιοχώρα, τα καταναγκαστικά έργα στο λιγνιτωρυχείο της περιοχής και οι εκτελέσεις. Μαρτυρίες, μνημεία και το Γερμανικό Νεκροταφείο στο Μάλεμε. Παραδοσιακή παραγωγή ρακής, γάμος, γλέντι στη σύγχρονη Κάντανο και ο Δήμαρχος της Καντάνου».
    Πηγή: Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο
  • «Γερμανοί αλεξιπτωτιστές - Σύλλογος Φίλων της Κρήτης» Ιστορικό Αρχείο ΕΡΤ



    Απόσπασμα από ενημερωτικό δελτίο της ΕΡΤ (παραγωγή: Μάιος 1976) του δημοσιογράφου Απόστολου Αποστολόπουλου.
    «Επίσκεψη Γερμανών αλεξιπτωτιστών, οι οποίοι έλαβαν μέρος στη Μάχη της Κρήτης (1941) κατά τη διάρκεια του Β Παγκόσμιου Πολέμου και οι οποίοι έχουν ιδρύσει στη χώρα τους το Σύλλογο Φίλων της Κρήτης. Δηλώσεις των Γερμανών αλεξιπτωτιστών στη γερμανική γλώσσα για τον ηρωισμό των Κρητικών και τα φιλικά αισθήματά τους απέναντι στους Έλληνες».
    Πηγή: Ιστορικό Αρχείο ΕΡΤ
  • «Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης: Η Μάχη της Κρήτης» Αρχείο ΕΡΤ
    Στο 2ο επεισόδιο της σειράς «Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης» (1987) γίνεται αναφορά στην Μάχη της Κρήτης και την σθεναρή αντίσταση των Κρητών που οδήγησε σε πρωτοφανούς αγριότητας αντίποινα των Γερμανών, με αποκορύφωμα το ολοκαύτωμα της Κανδάνου (3 Ιουνίου 1941). Τα φιλμ αρχείου, τα σπάνια φωτογραφικά ντοκουμέντα και οι εμπειρίες των πρωταγωνιστών μαρτυρούν την αγωνιστική ενότητα και αντίσταση των Ελλήνων και των συμμάχων, τα φρικτά αντίποινα αλλά και τις αλλεπάλληλες παραλείψεις.
    Πηγή: Αρχείο ΕΡΤ - Ταινιοθήκη Τηλεόρασης (από το 52΄έως το τέλος)

Φωτογραφία Γερμανικού Ομοσπονδιακού Αρχείου με πινακίδα του 1943 σε Γερμανικά και Ελληνικά: «ΩΣ ΑΝΤΙΠΟΙΝΟΝ ΤΩΝ ΑΠΩ ΟΠΛΙΣΜΕΝΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΑΝΔΡΩΝ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΕΚ ΤΩΝ ΟΠΙΣΘΕΝ ΔΟΛΟΦΟΝΗΘΕΝΤΩΝ ΓΕΡΜΑΝΩΝ ΣΤΡΑΤΙΟΤΩΝ ΚΑΤΕΣΤΡΑΦΗ Η ΚΑΝΔΑΝΟΣ». Σύνδεση με σχολικό εγχειρίδιο Ιστορίας Γ’ Γυμνασίου, Ενότητα 47, εικόνα 3. Πηγή: Wikimedia Commons


Ο πίνακας με τον χωρικό που σκοτώνει τον εισβολέα με πέτρα, σύμβολο της αυθόρμητης αντίστασης των χωρικών, είναι ρεαλιστική απεικόνιση της σκηνής που είδε ο ζωγράφος Πέτρος Βλαχάκης κατά τη μάχη της Κρήτης.
Πηγή: Μηχανή του χρόνου
Φωτογραφία: Γενικό Επιτελείο Εθνικής Άμυνας


«Μικρά παιδιά από την Κρήτη βοηθούν στην αμυντική οργάνωση».
Πηγή: Γενικό Επιτελείο Εθνικής Άμυνας.
Επιπλέον δείτε φωτογραφικό υλικό της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού, του Πολεμικού Μουσείου και γενικότερες πληροφορίες στο αφιέρωμα για τη Μάχη της Κρήτης από το Γενικό Επιτελείο Εθνικής Άμυνας.


Εκτέλεση που έγινε από ομάδα αλεξιπτωτιστών υπό την ηγεσία του ανθυπολοχαγού της Luftwaffe, Horst Trebes και τη διαταγή του στρατηγού Kurt Student και ήταν η πρώτη μαζική εκτέλεση αμάχων του Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Ο Franz Peter Weixler ήταν ο πολεμικός ανταποκριτής της Βέρμαχτ (ανταποκριτής προπαγάνδας) που φωτογράφισε την εκτέλεση. Πηγή: «Η ιστορία του Franz Peter Weixler» TVXS


Δημήτρης Σαριδάκης, «Πεδίο μάχης», 1943/49 (προσχέδιο), μελάνι και τέμπερα σε χαρτί. Πηγή: Ντενίζ-Χλόη Αλεβίζου (2013), Δημήτρης Σαριδάκης (1912-1977), Ηράκλειο: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου. Ιδιαίτερα στο κεφάλαιο «1940-1944. Επιστράτευση και αιχμαλωσία» (σελ. 44-54) και αποσπάσματα από το Χρονικό που καταγράφονται οι εμπειρίες του ζωγράφου κατά τη διάρκεια της Κατοχής.

  • Χάρτες από την Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού για τη Μάχη της Κρήτης.

  • “Δια την κτηνώδη δολοφονίαν Γερμανών αλεξιπτωτιστών, αλπινιστών και του μηχανικού, από άνδρας, γυναίκας, παιδιά και παπάδες μαζύ και διότι ετόλμησαν να αντισταθούν κατά του Μεγάλου Ράιχ κατεστράφη την 3η-6-1941 η Κάνδανος εκ θεμελίων, διά να μη επαναοικοδομηθή πλέον ποτέ”

  • Ριζίτικο «Από την Κάντανο έρχομαι». Πληροφορίες στο Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο Μέλπως Μερλιέ. Περισσότερα στο «Η Μάχη της Κρήτης στο ριζίτικο τραγούδι», Χανιώτικα νέα.
    Στίχοι:
    «-Απού την Κάντανο ‘ρχομαι κι απού τ’ Αποπηγάδι
    δε με ρωτάτ’ είντα ‘παθα, δε με ρωτάτ’ ειντά ‘δα;
    -Είδα τα σπίθια τρόχαλο, τσ’ αυλές χορταριασμένες
    και μέσα στα χαλάσματα ‘νιους Γερμανού το μνήμα
    και δίπλα μαρμαρόπετρα κι έγραφ’ αυτά τα λόγια:
    «-Εδώ ‘τανε η Κάντανος και καταστρέψαμέ τη
    γιατί ‘καμε πολλές ζημιές στου Γερμανού τ’ ασκέρι!»
    Μα η Κάντανος εχτίστηκε καλύτερ’ από πρώτας»

Κομμένο


Ιστορία - Χρονικά


Μαρτυρίες

  • Μαρτυρίες και αφηγήσεις στην ιστοσελίδα «Μαρτυρικό Κομμένο» του Δημήτρη Βλαχοπάνου και του Ηλία Λάμπρη. Μεταξύ άλλων, των Θόδωρου Σκάρα, Χρήστου Δημητρίου, Δήμητρας Αποστόλου, Βασίλως Λάμπρη, Νίκου Κριτσιμά.
  • Χέρμαν Φ. Μάγερ (20092/1998). Η φρίκη του Κομμένου: Αφήγηση-έρευνα για το ολοκαύτωμα του χωριού Κομμένο της Άρτας στις 16 Αυγούστου 1943 / μτφρ. Γιάννης Μυλωνόπουλος. Αθήνα: Καλέντης.
    «Ισχυρίζονται πως στη διάρκεια του πολέμου όλα συγχωρούνται κι ας μην επιτρέπονται· είναι κι αυτός ένας αφορισμός για να καλύπτονται άγρια εγκλήματα, όπως αυτό που διαπράχθηκε στο χωριό Κομμένο της Άρτας, στις 16 Αυγούστου 1943, από γερμανικές δυνάμεις κατοχής. Άμαχοι και αθώοι, συνολικά 317, εκτελέστηκαν με φρικτό τρόπο, αναίτια, από το βάρβαρο κατακτητή: άνδρες και γυναίκες κάθε ηλικίας, έφηβοι και νήπια έγιναν θύματα μιας ‘εκκαθαριστικής επιχείρησης’, που δεν είχε ούτε και τη δικαιολογία της εκδίκησης. Ο Χ. Φ. Μάγερ ερεύνησε συστηματικά, πήρε μαρτυρίες και από τους ίδιους τους αυτουργούς του δράματος και βρήκε σχετικά ντοκουμέντα στα αρχεία της Βέρμαχτ». (Απόσπασμα από το κείμενο στο οπισθόφυλλο)
  • Δημήτρης Χρ. Βλαχοπάνος (2013). Αγαπημένη μου αδελφή Αλεξ…: μια αληθινή ιστορία. Αθήνα: Πέτρα - Ηπειρωτικές εκδόσεις.
    Ένας γάμος μέσα στη φωτιά και τη βία της κατοχής. Κάτω από τα απειλητικά βλέμματα του γερμανικού στρατού. Ένας γάμος στο ιστορικό χωριό Κομμένο Άρτας το δεκαπενταύγουστο του 1943. Γερμανοί στρατιώτες, αντάρτες δεξιοί και αριστεροί σε διάταξη μάχης, εκκαθαριστική "επιχείρηση Ζάλμινγκερ" και σφαγές στην Ήπειρο τον Ιούλιο, εκκαθαριστική "επιχείρηση Αύγουστος" και διασπορά ειδήσεων φόβου και τρόμου στα χωριά και στις πόλεις, υπεύθυνοι που κρατούν στα χέρια τους τη μοίρα χιλιάδων ανθρώπων, άμαχοι στο έλεος των επιδρομένων, ο Άρης και ο Ζέρβας στα πρόθυρα του εμφυλίου... Πηγή: βιβλιοnet

Λογοτεχνία

  • Σωτήρης Πατατζής (1999). «Ο Χάρος πάει στο πανηγύρι (Κομμένο Άρτας)», Ματωμένα χρόνια: χρονικά και διηγήματα της αντίστασης, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας.
  • Γιάννης Δάλλας (1947). «Η σφαγή του Κομμένου» (διήγημα), Φιλολογική Πρωτοχρονιά, εκδόσεις Μαυρίδη. Στο τέλος του διηγήματος υπάρχει και το ποίημα «Εις μνήμην. Στους 317 νεκρούς του Κομμένου της Άρτας».
  • Δημήτρης Χρ. Βλαχοπάνος (2013). Αγαπημένη μου αδελφή Αλεξ…: μια αληθινή ιστορία. Αθήνα: Πέτρα - Ηπειρωτικές εκδόσεις..
    « Ένας γάμος μέσα στη φωτιά και τη βία της κατοχής. Κάτω από τα απειλητικά βλέμματα του γερμανικού στρατού. Ένας γάμος στο ιστορικό χωριό Κομμένο Άρτας το δεκαπενταύγουστο του 1943. Γερμανοί στρατιώτες, αντάρτες δεξιοί και αριστεροί σε διάταξη μάχης, εκκαθαριστική "επιχείρηση Ζάλμινγκερ" και σφαγές στην Ήπειρο τον Ιούλιο, εκκαθαριστική "επιχείρηση Αύγουστος" και διασπορά ειδήσεων φόβου και τρόμου στα χωριά και στις πόλεις, υπεύθυνοι που κρατούν στα χέρια τους τη μοίρα χιλιάδων ανθρώπων, άμαχοι στο έλεος των επιδρομένων, ο Άρης και ο Ζέρβας στα πρόθυρα του εμφυλίου... ». Πηγή: βιβλιοnet

Οπτικοακουστικές πηγές


«1943, Κομμένο Άρτας, το άγνωστο ολοκαύτωμα», από την εκπομπή Μηχανή του Χρόνου με τον Χρίστο Βασιλόπουλο (ΝΕΤ).
«Στις 16 Αυγούστου του 1943η μηχανοκίνητη μονάδα των Ναζί εισέβαλε στο χωριό Κομμένο της Άρτας, με το πρόσχημα των αντιποίνων για την παρουσία ανταρτών του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ στην περιοχή. Στην πραγματικότητα επρόκειτο για ένα οργανωμένο σχέδιο που υπηρετούσε την χιτλερικη αντίληψη περί συλλογικής ευθύνης. Οι Γερμανοί, βίασαν γυναίκες, ξεκοίλιασαν εγκύους και σκότωσαν βρέφη με βαμβάκι, που έβαλαν αναμμένο στο στόμα τους! Ήταν ένα αποτρόπαιο έγκλημα, που το βάφτισαν εκκαθαριστική επιχείρηση. Μετά τη σφαγή καταμετρήθηκαν 317 νεκροί και μόνο δύο σπίτια έμειναν όρθια. Ανάμεσα στα θύματα ήταν και οι περίπου 30 καλεσμένοι που είχαν έρθει από γειτονικά χωριά για τον γάμο της Αλεξάνδρας και του Θεοχάρη» Περισσότερα στο άρθρο της Μηχανής του χρόνου, «Το ολοκαύτωμα των Ναζί στο Κομμένο της Άρτας. Ο ματωμένος γάμος της Αλεξάνδρας. Σκότωσαν νύφη, γαμπρό, καλεσμένους».

«Κομμένο Άρτας 16 Αυγούστου 1943», από την εκπομπή Αληθινά Σενάρια (2011) με τον Νίκο Ασλανίδη (ΕΤ3).
Στην εκπομπή μιλούν επιζώντες του ολοκαυτώματος και καταθέτουν τις τραγικές και τραυματικές εμπειρίες που κουβαλούν από τη φρικτή εκείνη ημέρα της ανελέητης σφαγής άμαχων και ανυπεράσπιστων ανθρώπων. Μιλούν, επίσης, και κάτοικοι της δεύτερης και τρίτης γενιάς, οι οποίοι βίωσαν όλη την έκταση και το βάθος της καταστροφής μέσα από τις αφηγήσεις των γονέων τους και των παππούδων τους.

«Το ολοκαύτωμα στο Κομμένο 16-8-43»
Το βίντεο είναι από την ιστοσελίδα «Μαρτυρικό Κομμένο» των Δημήτρη Βλαχοπάνου και Ηλία Λάμπρη.

«Κλαίνε, θρηνούνε τα βουνά»
Δημιουργός του τραγουδιού «Κλαίνε, θρηνούνε τα βουνά» είναι ο Βαγγέλης Σούκας. Το τραγούδι ηχογραφήθηκε στην Κολούμπια το 1961 με τη φωνή της Κούλας Ντίνου.
Στίχοι: Κλαίνε, θρηνούνε τα βουνά, πενθοφορούν οι κάμποι κι ένα πουλί μοιρολογεί στης Άρτας το ποτάμι.
Τι έχεις, πουλάκι μ’, κι όλο κλαις και είσαι λυπημένο μοιρολογείς λυπητερά και στέκεις μαραμένο;
Μαύρα είν’ τα χρόνια που 'ρθανε, γι’ αυτό είμαι λυπημένο σφάζουνε τα Καλάβρυτα, Δίστομο και Κομμένο.
Πηγή: ιστοσελίδα «Μαρτυρικό Κομμένο»
(Ο πίνακας στο βίντεο είναι ζωγραφισμένος με κάρβουνο από τον Αγησίλαο Κυριαζή και είναι εμπνευσμένος από το μαρτυρικό χωριό Κομμένο Αρτας).

«Εκκαθαριστικές» επιχειρήσεις γερμανικών στρατευμάτων στην Ήπειρο.
Πηγή: Greece and the Balkans in WWII by H.F.Meyer


«Εκκαθαριστικές» επιχειρήσεις γερμανικών στρατευμάτων στην Ήπειρο.
Πηγή: Greece and the Balkans in WWII by H.F.Meyer


«Εκκαθαριστικές» επιχειρήσεις γερμανικών στρατευμάτων στην Ήπειρο.
Πηγή: Greece and the Balkans in WWII by H.F.Meyer


«Ο ματωμένος γάμος της Αλεξάνδρας». Η οικογένεια της νύφης. Η Αλεξάνδρα εικονίζεται στην πάνω σειρά της φωτογραφίας στο κέντρο. Τα αδέλφια της που επέζησαν είναι τα δύο παιδιά που κρατάει από τους ώμους ο πατέρας.
Πηγή: Μηχανή του χρόνου


Φωτογραφία του Matthias Creutziger από συναυλία του Günter Baby Sommer, δημιουργού του άλμπουμ «Τραγούδια για το Κομμένο» (βλ. ενότητα «Άλλες πηγές»).
Πηγή: diablog.eu

  • Χάρτης της περιοχής της Ηπείρου μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων: δεκάδες χωριά, κυρίως κατά μήκος των κύριων δρόμων από Ηγουμενίτσα και τα Γιάννενα έως την Άρτα και την Πρέβεζα, κατεστραμμένα εν μέρει ή ολοσχερώς. Πηγή: Greece and the Balkans in WWII by H.F.Meyer
  • Τραγούδια για το Κομμένο

    Το άλμπουμ «Τραγούδια για το Κομμένο»/ “Songs for Kommeno” είναι καρπός μιας ελληνογερμανικής σύμπραξης εμπνευσμένο από τις ναζιστικές θηριωδίες που υπέστη το χωριό Κομμένο της Άρτας στις 16 Αυγούστου 1943. Στο εγχείρημα αυτό συνεργάστηκαν ο καταξιωμένος Γερμανός περκασιονίστας Günter “Baby” Sommer, ο Φλώρος Φλωρίδης, ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Σπήλιος Καστάνης και η Σαβίνα Γιαννάτου.
    Ακούστε εδώ ή εδώ κομμάτια του δίσκου.
    Διαβάστε μια συνέντευξη με τον Günter Baby Sommer.



Υλοποίηση

1.  Συμβατότητα με το Πρόγραμμα Σπουδών

Το εκπαιδευτικό υλικό που συγκεντρώνεται στην ενότητα αυτή μπορεί να αξιοποιηθεί πολλαπλώς. Ενδεικτικά:

  • Ιστορία Γ' Γυμνασίου: Ο γενικός σκοπός της διδασκαλίας του μαθήματος, όπως ορίζεται από το ΔΕΠΠΣ Ιστορίας, καθώς και οι στόχοι του μαθήματος για την Γ' Γυμνασίου έρχονται σε συμφωνία με τους στόχους της διδακτικής ενότητας, ιδιαίτερα με τους στόχους που θέλουν τους μαθητές να αναπτύξουν κριτική στάση απέναντι σε ιδεολογίες με ολοκληρωτικό χαρακτήρα και/είτε να αναπτύξουν κριτική στάση και ερευνητική διάθεση για ζητήματα της τοπικής κοινωνίας.
  • Σχέδιο εργασίας Τοπικής Ιστορίας: Η Τοπική Ιστορία στο πλαίσιο των προγραμμάτων σπουδών του «Νέου Σχολείου». Η προσέγγιση που προτείνεται για τη διδακτική αξιοποίηση, όπως και το ίδιο το περιεχόμενο, το οποίο βασίζεται κατά κύριο λόγο σε ιστορικές πηγές, προφορικές μαρτυρίες, αλλά και λογοτεχνία ή κινηματογράφο, συμφωνεί με τον προσανατολισμό που θέτει η διδασκαλία της Τοπικής Ιστορίας στο Γυμνάσιο μέσω διαθεματικών σχεδίων εργασίας. Περισσότερα στον Οδηγό για τον εκπαιδευτικό.

2.  Ζητήματα αξιοποίησης του εκπαιδευτικού υλικού

Το περιεχόμενο που προτείνεται δεν εξαντλεί σε καμία περίπτωση την ιστορική βιβλιογραφία που διατίθεται, αλλά ούτε και την λογοτεχνική ή εικαστική παραγωγή. Το περιεχόμενο επιλέχθηκε με κριτήρια παιδαγωγικής καταλληλότητας και διαθεσιμότητας ή προσβασιμότητας από τον εκπαιδευτικό. Στην ενότητα «Βιβλιογραφία για τον εκπαιδευτικό» παρατίθεται μία πιο διευρυμένη βιβλιογραφία για όποιον επιθυμεί να τεκμηριώσει ή να αναζήτησει περαιτέρω υλικό.

Οι πηγές που προτείνονται, πρωτογενείς ή δευτερογενείς ποικίλλουν (γραπτές, προφορικές μαρτυρίες, οπτικοακουστικές, λογοτεχνία) και εξυπηρετούν διαφορετικές λειτουργίες αναλόγως την πρόθεση χρήσης τους από τον εκπαιδευτικό ή τους μαθητές. Η μεθοδική ανάλυσή τους και η προσεκτική αξιοποίησή τους είναι απαραίτητη, λαμβάνοντας υπ' όψιν την καταλληλότητά τους για το μαθησιακό περιβάλλον. Κριτήρια καταλληλότητας συνιστούν η ηλικία των μαθητών και η κοινωνική ωρίμανση, η πρότερη εμπειρία ενασχόληση με το θέμα, το πολιτισμικό περιβάλλον ή οι τοπικές ιδιαιτερότητες, καθώς συχνά τα θέματα που πραγματεύονται είναι ευαίσθητα και/ ή επίμαχα. Ζητήματα που πρέπει να θίγουμε κατά την επεξεργασία μιας πηγής είναι ενδεικτικά: ο τρόπος αναπαράστασης των γεγονότων, το είδος της πηγής και του λόγου, η πρόθεση του 'δημιουργού', το κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο παραγωγής, ο σκοπός που εξηπηρετεί τώρα/ στο παρελθόν κ.ά.

3.  Μεθόδευση διδασκαλίας

Είτε επιλέξουμε την υλοποίηση ενός διαθεματικού σχεδίου εργασίας είτε την υλοποίηση ενός μικρότερης διάρκειας διδακτικού σεναρίου θα πρέπει να προηγηθεί ο κατάλληλος σχεδιασμός της διδασκαλίας μας. Για την πληρέστερη αξιοποίηση του περιεχομένου και την επίτευξη των βασικών σκοπών αυτής της διδακτικής ενότητας προτείνουμε η διδασκαλία να ακολουθεί τρία στάδια:

Εισαγωγή

Στην πρώτη φάση της διδασκαλίας επιλέγουμε υλικό που θα κεντρίσει το ενδιαφέρον των μαθητών και συζητάμε το θέμα προσπαθώντας να ανιχνεύσουμε την πρότερη γνώση των μαθητών. Τέτοιο υλικό μπορεί να αποτελέσει:

  • Φωτογραφία μνημείου, τόπου, κτίσματος, σημείου με ιστορικό ενδιαφέρον για τον τόπο: διερευνητικές ερωτήσεις για τις γνώσεις των μαθητών για τον τόπο ή το μνημείο, τι αναγνωρίζουν στη φωτογραφία, αν έχουν επισκεφτεί το τον χώρο.
  • Ένα εικαστικό έργο που απεικονίζει την καταστροφή: ρωτάμε αν γνωρίζουν το έργο ή τον καλλιτέχνη, τι γνωρίζουν γι’ αυτό, τι απεικονίζει, γιατί απεικονίζεται με τον συγκεκριμένο τρόπο, πότε θεωρούν ότι έγινε το έργο και τι ρόλο μπορεί να παίζει αυτό.
  • Χάρτης μαρτυρικών πόλεων και χωριών: επιδιώκεται η αναγνώριση γειτονικών ή άλλων τόπων που υπέστησαν παρόμοιες καταστροφές κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Εντοπίζουμε πότε και πού συγκεντρώνεται μεγάλος αριθμός καταστροφών και πού νομίζουν ότι οφείλεται αυτό. Βλ. επίσης στην ενότητα «Χάρτης».
  • Στοιχεία από ντοκουμέντα για τις απώλειες, τις καταστροφές, τις εκτελέσεις: για παράδειγμα ένας κατάλογος ονομάτων ή μια έκθεση πεπραγμένων ή του Ερυθρού Σταθρού με σκοπό να προβληματιστούν για το μέγεθος της καταστροφής και να ‘βάλουν’ πρόσωπο στην ιστορία. Αμέσως ενδέχεται να προκληθεί συζήτηση για προσωπικές μαρτυρίες και αφηγήσεις της προσωπικής τους εμπειρίας.
  • Άρθρο εφημερίδας/ιστοσελίδας με αφορμή την τοπική ημέρα μνήμης ή άλλο σχετικό ζήτημα: η επικαιρότητα συνδέει το παρόν με το παρελθόν και μπορεί να αποτελέσει αφορμή για συζήτηση με διερευνητικές ερωτήσεις για τις γνώσεις των μαθητών, καθώς πιθανώς έχουν παρακολουθήσει κάποια επετειακή εκδήλωση.

Στη συνέχεια είναι σημαντικό:

  • να θέσουμε ορισμένα βασικά ερωτήματα που θα δώσουν την κατεύθυνση για να επεξεργαστούμε περαιτέρω το θέμα. Προσδιορίζουμε τον σκοπό της διδασκαλίας μας. Γιατί είναι χρήσιμο να μάθουμε τι έγινε στον τόπο μας εκείνη την περίοδο και τι σχέση μπορεί να έχει με τη ζωή μας σήμερα;
  • να συγκροτηθούν οι ομάδες των μαθητών και να αναλάβουν ρόλους, θέματα και υλικό προς αξιοποίηση. Ο προσδιορισμός του θέματος αλλά και η μορφή της τελικής εργασίας είναι σημαντικός σε αυτό το στάδιο.

Επεξεργασία των πηγών

  • Αναζήτηση και συγκέντρωση υλικού

Παρουσιάζουμε το υλικό προς αξιοποίηση επιλέγοντας το κατάλληλο περιεχόμενο για την κάθε ομάδα. Ορισμένες πηγές από τα περιεχόμενα μπορούν να αξιοποιηθούν για την ολομέλεια της τάξης. Αν υπάρχει ο απαραίτητος χρόνος τότε είναι θεμιτό οι ίδιοι οι μαθητές να μπουν στη διαδικασία αναζήτησης ιστορικών στοιχείων και πληροφοριών. Είναι σημαντικό ο εκπαιδευτικός να μπορεί να ελέγχει ή να καθοδηγεί αυτήν την αναζήτηση, ιδιαίτερα αν γίνεται στο διαδίκτυο, καθώς ζητήματα που αφορούν π.χ. τα μαζικά αντίποινα, τα μαρτυρικά χωριά, τον ναζισμό, αντιμετωπίζονται συχνά μονόπλευρα ή/ και εσφαλμένα, χωρίς ιστορικά στοιχεία. Επισημαίνουμε, συνεπώς, τη σημασία της βιβλιογραφικής πηγής, το είδος της και την εγκυρότητά της. Οι μαθητές μπορούν να αξιοποιήσουν επιλεγμένα βιβλία και άρθρα, προφορικές/γραπτές μαρτυρίες, φωτογραφικό και μουσικό υλικό, ντοκιμαντέρ και ταινίες, ερωτηματολόγια, συνεντεύξεις με μάρτυρες των γεγονότων που διερευνούν. Αν το κρίνουμε απαραίτητο εμπλουτίζουμε το υλικό με πηγές που αφορούν γενικότερα στην περίοδο του Β΄Παγκόσμιου Πολέμου.

  • Μελέτη του υλικού και κριτική ανάγνωση

Γεγονότα - Χρονικό - Αίτια

Σε πρώτο επίπεδο είναι σημαντικό να οργανώσουμε τις πηγές μας και την ιστορική γνώση που αποκομίζουμε από αυτές για τα ίδια τα γεγονότα. Οι πηγές μας αναδεικνύουν πολλές οπτικές και συχνά αντικρουόμενες, γι’ αυτό διαδικασίες σύγκρισης και διασταύρωσης είναι απαραίτητες.
Δραστηριότητες που μπορούν να διευκολύνουν αυτή τη συγκριτική οπτική είναι οι εξής:
α) Διάγραμμα γεγονότων: διαβάζουμε προσεκτικά τις πηγές και απομονώνουμε τα γεγονότα. Σε ένα μεγάλο χαρτόνι / χαρτί μέτρου ή στον πίνακα η κάθε ομάδα τοποθετεί καρτελάκια με χρονολογίες, γεγονότα, πρόσωπα που έπαιξαν ρόλο στη διαδραμάτιση των γεγονότων. Το διάγραμμα θα μπορούσε να είναι νοητά χωρισμένο σε τρία επίπεδα, πριν την ημέρα της καταστροφής, γεγονότα κατά τη διάρκεια της ημέρας και γεγονότα μετά την καταστροφή. Επίσης, μπορεί να έχει διακλαδώσεις, γραμμές που να ενώνουν κοινά στοιχεία ή γεγονότα με πρόσωπα και στη συνέχεια θα μπορούσαν να προστεθούν και φωτογραφικά ντοκουμέντα αν υπάρχουν. Εκτός από περιγραφές γεγονότων, συχνά στις πηγές βρίσκουμε επιχειρήματα για τα αίτια αυτών ή ορισμένες φορές οι ίδιοι οι μαθητές δημιουργούν τις δικές τους κρίσεις. Σε ένα τέτοιο διάγραμμα μπορούμε να επιχειρήσουμε να συνδέσουμε ορισμένα γεγονότα με τις αιτίες που τα προκάλεσαν. Σημαντικό σε αυτό το σημείο είναι να μη θεωρήσουμε απόλυτες τις κρίσεις αυτές.
β) Δημιουργία χρονολογίου: καταγραφή γεγονότων (χρονολογίες και μικρές περιγραφές) που γίνεται με βάση τις πληροφορίες που αντλούμε από τις πηγές. Το χρονολόγιο μπορεί να έχει περισσότερες από μία «γραμμές» ή «στήλες» ώστε ταυτόχρονα να υπάρχει ταυτόχρονα η αφήγηση δύο ή και περισσότερων πλευρών. Για παράδειγμα, στη μία πλευρά της γραμμής (ή στη μία στήλη) πληροφορίες για τη δράση της αντίστασης (από ημερολόγια ανταρτών ή επιστολές) και από την άλλη, για τη δράση των γερμανικών δυνάμεων (από ντοκουμέντα, αλληλογραφία, μαρτυρίες κά.). Ενδεχομένως να υπάρχουν κι άλλες οπτικές, για παράδειγμα των κατοίκων (του άμαχου πληθυσμού) που αφηγούνται αλλιώς τα γεγονότα. Μπορούμε να συμπεριλάβουμε όσες «παράλληλες» πλευρές επιθυμούμε.
γ) Δημοσιογράφοι: σύνθεση ενός άρθρου με τη μορφή του ρεπορτάζ με σκοπό να πληροφορηθεί το αναγνωστικό κοινό για τα ιστορικά γεγονότα. Η κάθε ομάδα χρησιμοποιεί τις πηγές που έχει στη διάθεσή της, οπότε στην περίπτωση μιας τέτοιας δραστηριότητας η κάθε ομάδα θα πρέπει να έχει πηγές που να ανταποκρίνονται σε διαφορετικές πλευρές. Αν υπάρχει η δυνατότητα να δημοσιευθεί ένα τέτοιο άρθρο σε σχολική ή τοπική εφημερίδα/ ιστοσελίδα, θα ήταν επιθυμητό ως κίνητρο για ουσιαστικότερη εμπλοκή.

Σε όλες τις δραστηριότητες απαιτείται προσοχή στον χειρισμό των πληροφοριών και ενδεχομένως να χρειαστεί να εμπλουτίσουμε τις γνώσεις μας με γεγονότα που συμβαίνουν παράλληλα σε διεθνές επίπεδο. Έτσι, θα είμαστε σε θέση να διατυπώσουμε καλύτερα τα αίτια στην πρώτη περίπτωση ή τη δράση των γερμανικών δυνάμεων στη δεύτερη. Για παράδειγμα, μια πολύ σημαντική και γενική παρατήρηση είναι ότι αυξάνεται η ένταση των αιματηρών γεγονότων το 1943 και το 1944. Οι Γερμανοί ακολουθούν την τακτική των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων συστηματικότερα με την εφαρμογή των μαζικών αντιποίνων για ενέργειες των ανταρτών εις βάρος τους. Ιδιαίτερο ρόλο στην εντατικοποίηση της τρομοκρατίας παίζει η συνθηκολόγηση των Ιταλών, αλλά και η αύξηση της αντιστασιακής δράσης.
Σημαντικό, επίσης, είναι να αντιμετωπίζουμε με σύνεση την απόδοση ευθυνών για τα αίτια των θηριωδιών (π.χ. σε συνεργάτες των Γερμανών ή στις ανταρτικές ομάδες), καθώς παρατηρείται συχνά το φαινόμενο της διαιρεμένης μνήμης. Πιθανά θέματα προς συζήτηση μπορεί να είναι: (α) η αντίσταση σε κατακτητές είναι δικαιολογημένη ακόμα κι αν υπάρχουν θύματα άμαχου πληθυσμού; (β) ποιος ευθύνεται για τα αντίποινα, η αντίσταση ή οι κατακτητές; (γ) μπορούμε και με ποιους όρους να συγχωρέσουμε τέτοιες πράξεις; (δ) φέρουν ευθύνη οι νεότερες γενιές για τις πράξεις των προγόνων τους; Η διαχείριση ενός συγκρουσιακού θέματος επιβάλλει να γίνει κατανοητό από τους μαθητές ότι υπάρχουν αντιθετικές ερμηνείες και όχι ένα και μοναδικό σωστό συμπέρασμα.

Ιστορίες ανθρώπων: «εμείς» και οι «άλλοι»

Η φιλοσοφία της ιστοσελίδας αυτής έχει έρεισμα στις ιστορίες των ανθρώπων και πώς βίωσαν τα ιστορικά γεγονότα ή βιώνουν σήμερα το τραύμα της μνήμης. Η προοπτική της συμφιλίωσης και της πολυπρισματικής θεώρησης απαιτεί την εξέταση του ρόλου που έχουν οι απεικονίσεις του «άλλου», του «εχθρού», του «θύτη» αλλά και του «θύματος», φυσικά, στις αφηγήσεις αυτών των ιστοριών.
Δραστηριότητες που μπορούν να γίνουν για την επεξεργασία ζητημάτων που αφορούν την εικόνα του «θύματος» και του «θύτη» είναι οι εξής:
α) Λογοτεχνικές προσεγγίσεις: η λογοτεχνία μάς βοηθά να εμβαθύνουμε ορισμένες φορές από μια κάποια απόσταση στον συναισθηματικό κόσμο των χαρακτήρων με τρόπο που δε μας το επιτρέπουν συχνά οι ζωντανές μαρτυρίες. Διαβάζοντας επιλεγμένα διηγήματα, μυθιστορήματα ή ποιήματα, διερευνούμε σε βάθος τις ψυχολογικές διεργασίες που υφίστανται οι άνθρωποι που βιώνουν τόσο σκληρές καταστάσεις, αλλά και τις διαφορετικές οπτικές που μπορεί να υπάρχουν ακόμα και για έναν «θύτη» ή ένα «θύμα». Απεικονίζονται Γερμανοί «θύτες» που δεν ήταν «κτήνη»; «θύτες» που μπορεί να είναι Έλληνες; υπάρχουν άλλες όψεις χαρακτήρων που μπορεί να μην ταυτίζονται πιθανώς ως «θύτες» ή «θύματα»; Ανιχνεύουμε τις πολλαπλές εκδοχές που μπορεί να υπάρχουν, καθώς δε θα θέλαμε να εγκλωβίσουμε τις ερμηνείες σε ένα κλειστό δίπολο «κακού/θύτη/άλλοι» και «καλού/θύματος/εμείς».
β) Εικαστικές δημιουργίες: επιλέγουμε έργα τέχνης, π.χ. έναν ζωγραφικό πίνακα, μια ξυλογραφία της εποχής, ένα σύγχρονο γλυπτό. Διερευνούμε με ερωτήσεις τα συναισθήματα που μπορεί να προκαλούνται σε εμάς σήμερα από την απεικόνιση του «θύματος» ή του «θύτη», τη θέση του καλλιτέχνη, την ονομασία του έργου. Αντίστοιχα προσπαθούμε να σκεφτούμε τι σήμαιναν αυτά και για την εποχή εκείνη, πώς έβλεπαν τον «θύτη» ή «θύμα».
γ) Ιστορίες μιας φωτογραφίας: επιλέγοντας κατάλληλες φωτογραφίες που απεικονίζουν πρόσωπα μπορούμε να μιλήσουμε για τα συναισθήματα που μας δημιουργούν, τις εκφράσεις των προσώπων, το περιβάλλον και τον τόπο της φωτογραφίας. Το ιδανικότερο είναι να επιλέξουμε φωτογραφίες όχι μόνο «θυμάτων» (π.χ. χήρες γυναίκες ή ορφανά παιδιά), αλλά και «θυτών» (π.χ. στρατιώτες). Σημαντικό είναι να συζητήσουμε την ιστορία της φωτογραφίας, αν υπάρχει, όπως για παράδειγμα ποιος είναι ο φωτογράφος και αν έχει σημασία, ποιος ήταν ο σκοπός της φωτογραφίας, αν και πού δημοσιεύθηκε. Έπειτα, προσπαθούμε να δημιουργήσουμε τις ‘ιστορίες’ των προσώπων της φωτογραφίας. Σε αυτό το εγχείρημα, μπορούμε να συνδέσουμε το παρελθόν με το μέλλον: ένα παιδί σε φωτογραφία της εποχής ή ένας στρατιώτης, πώς έζησε μετέπειτα ή αν ζει μέχρι σήμερα. Οι ιστορίες μας μπορούν να είναι φανταστικές και να δανειστούμε στοιχεία από πραγματικές ιστορίες ανθρώπων.
Επίσης, δραστηριότητες που βασίζονται σε παιχνίδια ρόλων ή δραματοποίηση ενθαρρύνουν την ενσυναίσθηση. Ωστόσο, χρειάζεται να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί. Μπορούμε να επιλέξουμε ορισμένες λογοτεχνικές πηγές με θέμα την αλληλοβοήθεια των ανθρώπων ή κάποιο κωμικό ίσως επεισόδιο μεταξύ «αντιπάλων». Για παρόμοια επίμαχα ιστορικά θέματα δεν συνιστώνται δραστηριότητες δραματοποίησης, καθώς ενδεχομένως εμπεριέχουν έντονες σκηνές βίας. Γενικότερα, όμως, μπορούμε να αξιοποίησουμε άλλες μορφές τέχνης, εικαστικές ή μουσική, για να δώσουμε την ευκαιρία στους μαθητές να εκφράσουν αυτό που νιώθουν, να διερευνήσουμε πώς θα αποτύπωναν οι ίδιοι αυτά τα γεγονότα. Μία βιωματική άσκηση με ρόλους ενδεχομένως να είναι αρκετά εποικοδομητική. Για παράδειγμα, «Ιστορίες ανθρώπων που συναντήθηκαν»: επιλέγουμε πραγματικά πρόσωπα και συνθέτουμε τις ιστορίες τους με βάση βιογραφικά στοιχεία και μαρτυρίες (ένα παιδί που έμεινε ορφανό, μία μάνα που έχασε τα παιδιά της, μία γυναίκα που έχασε τα αδέλφια της, έναν αντάρτη, έναν Γερμανό στρατιώτη, έναν διοικητή κ.ο.κ.). Οι μαθητές μπαίνουν στη θέση ανθρώπων της εποχής, διαφορετικών μεταξύ τους και περιγράφουν τη ζωή τους, τις συνήθειές τους, τις σκέψεις που μπορεί να έκαναν πριν την καταστροφή και μετά.

Η λογική της βίας και της τρομοκρατίας: άμαχος πληθυσμός - αντίποινα

Τα μαρτυρικά χωριά είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την τακτική των αντιποίνων. Κρίνεται απαραίτητο στη διδασκαλία μας να διερευνήσουμε ζητήματα που σχετίζονται με την αρχή της συλλογικής ευθύνης και την πρακτική των αντιποίνων γενικότερα στην ιστορία, αλλά και την «εικόνα του εχθρού» για τους γερμανούς στρατιώτες του Γ’ Ράιχ.
Οι δραστηριότητες που μπορεί να προκύψουν από την μελέτη του θέματος αυτού έχουν ενδιαφέρον, καθώς οι μαθητές θα έρθουν σε επαφή με τον ιστορικό ορίζοντα από μια κοινωνιολογική οπτική και όχι τόσο γεγονοτολογική και θα επιτραπεί η συζήτηση του φαινομένου της βίας κατά του άμαχου πληθυσμού διαχρονικά.

Δραστηριότητες που προτείνονται:
α) Η εικόνα του νέο-έλληνα:μελετώντας τις κατάλληλες πηγές οι ομάδες των μαθητών μπορούν να διερευνήσουν τη στάση των Γερμανών απέναντι στους Έλληνες. Ποια ήταν η ναζιστική εικόνα για τον ελληνικό λαό; Παρατηρείται αρχικά μια θετική θεώρηση του ελληνικού λαού, ιδιαίτερα σε πηγές από τη δεκαετίας του ’30, αλλά και σε αυτές από την πρώτη περίοδο της Κατοχής,που έβλεπαν τον ελληνικό λαό ως απόγονο των αρχαίων Ελλήνων. Ωστόσο, αργότερα, παρατηρείται μια μεγάλη μεταστροφή και η επικράτηση θέσεων, όπως αυτή του Fallmerayer (βλ. ενότητα Βιβλιογραφία: Φλάισερ, Χάγκεν (1986). «Η ναζιστική εικόνα για τους (Νεο-)Έλληνες και η αντιμετώπιση του άμαχου πληθυσμού από τις γερμανικές αρχές κατοχής») για να στηρίξουν την αλλαγή της πολιτικής και στρατιωτικής στάσης, καθώς η αρχική «φιλική» διάθεση βρήκε εμπόδια στην αντίσταση του ντόπιου πληθυσμού. Εκτός από ιστορικές μελέτες ως πηγές μπορούν να χρησιμοποιηθούν και σχετικές εικόνες, διαγράμματα, αφίσες ή μπροσούρες της εποχής. Σε αυτή τη δραστηριότητα γίνεται ουσιαστικά αναφορά στις φυλετικές θεωρίες και στις φυλετικές διακρίσεις που συνεπάγονται. Αποδομείται ο πυλώνας της ναζιστικής ιδεολογίας, καθώς οι μαθητές διερευνούν τα επιχειρήματα και τις θέσεις των θεωριών αυτών και διαπιστώνουν την κατάρρευσή τους όταν αυτές χρησιμοποιούνται ουσιαστικά για προπαγανδιστικούς λόγους και την επιβολή βίας και εξόντωσης ανθρώπων. Επίσης, μπορεί να επιχειρηθεί μια σύνδεση της αλλαγής στάσης με την τακτική των μαζικών αντιποίνων εκείνη την εποχή. Τέλος, θα ήταν θεμιτή η σύγκριση με σύγχρονες αντιλήψεις και ιδεολογίες που έχουν έρεισμα στις ναζιστικές ιδεολογίες και η συζήτηση για φαινόμενα νέο-φασισμού/ναζισμού και ρατσισμού.
β) Η λογική των αντιποίνων: οι ομάδες των μαθητών διερευνούν παρόμοιες περιπτώσεις εφαρμογής αντιποίνων είτε μέσω πηγών είτε με τη χρήση του χάρτη. Διαπιστώνεται ότι η περίπτωση του τόπου τους δεν είναι μεμονωμένο περιστατικό της ναζιστικής θηριωδίας και γνωρίζουν και άλλους παρόμοιους τόπους. Μπορούν να επεκταθούν, μάλιστα, και σε περιπτώσεις εκτός Ελλάδας, διεθνώς γνωστές, όπως το Οραντούρ της Γαλλίας και το Λίντιτσε της Τσεχίας. Συζητούν το ζήτημα των «εκκαθαριστικών» αντιανταρτικών επιχειρήσεων από τη μεριά των Γερμανών, τη δράση των ανταρτών και τη βία που υπέστη ο άμαχος πληθυσμός. Προβληματιζόμαστε γύρω από τις αρχές της εφαρμογής των αντιποίνων: ασύμμετρη απάντηση, συλλογική ευθύνη, άρση διάκρισης εμπόλεμων και αμάχων. Το ιστορικό πλαίσιο, ντοκουμέντα και μαρτυρίες, μπορούν να διαφωτίσουν τη λογική αυτή, όπως για παράδειγμα οι διαταγές του Κάιτελ. Επίσης, μπορεί να επιχειρηθεί η σύνδεση με άλλου είδους μαζική εξόντωση άμαχου πληθυσμού (ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, εργασίας, εξόντωσης) ή η αναγωγή σε άλλες ιστορικές εποχές. Συναντούμε σε πιο σύγχρονους πολέμους αυτή την τακτική; είναι αναμενόμενο και αναπόφευκτο παρεπόμενο του πολέμου οι απώλειες αμάχων; ποιους σκοπούς εξυπηρετεί;

Σύνθεση και τελική εργασία

Οι μαθητές κατά την επεξεργασία των πηγών θα έχουν ολοκληρώσει παράλληλα μικρές ομαδικές ή ατομικές δραστηριότητες γι’ αυτές. Αναλόγως τον αρχικό σχεδιασμό, αυτές οι δραστηριότητες μπορούν να αποτελούν μέρος μιας ενιαίας συνθετικής εργασίας που θα περιλαμβάνει την ερμηνεία και την αξιολόγηση των πηγών από τους ίδιους τους μαθητές. Στο πλαίσιο της διαθεματικότητας και της διεπιστημονικής προσέγγισης, οι εργασίες αυτές μπορεί να απαιτούν τη σύμπραξη πολλών επιστημονικών πεδίων για την υλοποίησή τους. Ωστόσο, ας μην περιορίσουμε στα σχολικά μαθήματα τη γνώση αυτή και ας επιτρέψουμε τη δημιουργικότητα και το ενδιαφέρον των μαθητών μας να εκφραστεί και να υλοποιήσουν την ιδέα που θα γεννήσουν οι ίδιοι.

Για παράδειγμα, κατάλληλες συνθετικές εργασίες θα μπορούσαν να συνιστούν οι εξής:
α) Λεύκωμα: η δημιουργία ενός λευκώματος του τόπου προσφέρει τη δυνατότητα αξιοποίησης φωτογραφικού υλικού όσο και του λόγου. Οι μαθητές μπορούν να πάρουν συνεντεύξεις, να γράψουν δικές τους ιστορίες με βάση τα ιστορικά γεγονότα, να εκφράσουν τα συναισθήματά τους και, φυσικά, να μνημονεύσουν πρόσωπα χρησιμοποιώντας φωτογραφίες. Σε μια τέτοια δραστηριότητα προτείνεται το περιεχόμενο της ύλης να αναφέρεται τόσο στη ζωή πριν, όσο και στη ζωή μετά ή και σήμερα. Οι μαθητές δε χρειάζεται να περιοριστούν στο αρχειακό υλικό που θα έχουν συγκεντρώσει, αλλά μπορούν να δημιουργήσουν και δικό τους, για παράδειγμα να φωτογραφίσουν πρόσωπα, τόπους και σημεία ιστορικού ενδιαφέροντος σήμερα και να τα αντιπαραθέσουν με αυτά του παρελθόντος. Το λεύκωμα είναι ένας ιδανικός τρόπος σύνδεσης του παρελθόντος με το παρόν. Ακόμα μπορούν να απεικονίζουν, εικαστικά ή φωτογραφικά, αντικείμενα του παρελθόντος με ιδιαίτερη σημασία ή να σχεδιάσουν μια γεωγραφική απεικόνιση του τόπου. Επίσης, οι δυνατότητες δημοσίευσης είτε ως έντυπης έκδοσης είτε ηλεκτρονικά λειτουργεί ως κίνητρο.
β) Ντοκιμαντέρ - ταινία: οι μαθητές σήμερα είναι αρκετά εξοικειωμένοι με τα νέα μέσα. Η εικόνα κυριαρχεί στην καθημερινότητά μας και μας πληροφορεί με τον πιο έντονο και εντατικό τρόπο. Η δημιουργία ενός βίντεο ως συνθετικής εργασίας με παραγωγή κειμένων και φωτογραφιών ή ακόμα και παραγωγή οπτικοακουστικού υλικού (π.χ. συνεντεύξεις) θα μπορούσε να είχε μεγάλη απήχηση στις ομάδες των μαθητών. Το περιεχόμενο της αφήγησης και η δομή μπορεί να έχει πάρα πολλές εκδοχές, να εστιάζει στο παρελθόν ή στο παρόν, στη μνήμη ή στα γεγονότα, στο μέλλον και την ειρήνη ή τον πόλεμο(!), στις ιδεολογίες των νέων (φασισμός, ρατσισμός) ή σε ό,τι συνιστά ενδιαφέρον για τους μαθητές μας.

Η συγκρότηση της τελικής εργασίας μπορεί να είναι ανά ομάδα ή σύνθεση των ομαδικών εργασιών σε ένα ενιαίο αποτέλεσμα. Οι μαθητές μπορούν να παρουσιάσουν το πόνημά τους στην ολομέλεια της τάξης, σε όλο το σχολείο ή ακόμα και σε μια επετειακή τοπική εκδήλωση, αν θέλουμε να επιτύχουμε έναν μεγαλύτερο βαθμό εμπλοκής των μαθητών και τη σύνδεση της σχολικής πράξης με την τοπική κοινωνία.

Developed in conjunction with Ext-Joom.com

Αξιολόγηση

Η διαδικασία αξιολόγησης των μαθητών είναι ένας τρόπος ανατροφοδότησης και εξαρτάται από το είδος της διδασκαλίας που έχουμε επιλέξει και τους στόχους που έχουμε θέσει. Γενικά, οι τεχνικές που χρησιμοποιούμε είναι η ανάθεση ατομικών και ομαδικών εργασιών με φύλλα αξιολόγησης.

Οι ομάδες μπορούν να αξιολογήσουν (ή ο εκπαιδευτικός να αξιολογήσει) τον τρόπο εργασίας τους, τη συμμετοχή τους, τη συνεργασία τους, την πορεία έρευνάς τους και τα αποτελέσματά της με μια αναφορά ή καταγραφή ημερολογίου εργασίας. Σε μια τέτοια διαδικασία μπορεί να διαπιστωθεί η αλλαγή στην πορεία σκέψης καθώς οι μαθητές θα εμβαθύνουν στο θέμα, αλλά μπορεί να εντοπιστούν και οι αδυναμίες της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Εάν πρόκειται για διδασκαλία - σχέδιο εργασίας, τότε προτείνεται ο φάκελος υλικού και η παρουσίασή του από τους μαθητές. Ζητήματα που μπορούμε να επισημάνουμε είναι ο τρόπος οργάνωσης και παρουσίασης και η αξιοποίηση της δημιουργικής σκέψης των μαθητών.

Σε δραστηριότητες που γίνεται χρήση πηγών και ζητείται η ανταπόκριση του μαθητή, μπορούμε να λάβουμε υπ' όψιν τον βαθμό κατανόησης των θεμάτων (π.χ. αν είναι σε θέση να εντοπίζουν τις απαραίτητες πληροφορίες), την τοποθέτηση στο ζητούμενο των υπό διερεύνηση ερωτημάτων, την ικανότητα ανάλυσης και ερμηνείας, τη χρήση κατάλληλης ορολογίας, αν μπορεί να εξάγει συμπεράσματα, την τεκμηρίωση της θέσης του, δηλαδή τη χρήση επιχειρηματολογίας (π.χ. αν είναι σε θέση να διατυπώνει αξιολογικές κρίσεις, να αξιοποιεί συναφείς πληροφορίες). Κατά την αξιολόγηση, επίσης, αναλόγως το παραγόμενο κείμενο που έχει ζητηθεί, λαμβάνουμε υπ' όψιν αν γίνεται κατάλληλη χρήση της γλώσσας και αν ακολουθούνται οι κανόνες του κειμενικού είδους. Σε δημιουργικές δραστηριότητες ενθαρρύνουμε τη δημιουργική σκέψη και την καλλιέργεια της φαντασίας και επιτρέπουμε την υποκειμενική έκφραση.

Βιβλιογραφία για τον εκπαιδευτικό

Σχετικά με τη διδακτική επίμαχων ιστορικών θεμάτων

Κόκκινος, Γιώργος (2012). Η σκουριά και το πυρ: προσεγγίζοντας τη σχέση ιστορίας, τραύματος και μνήμης. Αθήνα: Gutenberg. Ιδιαίτερα το κεφάλαιο «Παιδαγωγική και διδακτική διαχείριση τραυματικών και επίμαχων ιστορικών γεγονότων: η προσέγγιση του Roger I. Simon» (σελ. 486-495).

Κόκκινος, Γιώργος, Δημήτρης Κ. Μαυροσκούφης, Παναγιώτης Γατσωτής & Έλλη Λεμονίδου (2010). Τα συγκρουσιακά θέματα στη διδασκαλία της Ιστορίας. Αθήνα: Νοόγραμμα.

Μαυροσκούφης, Δημήτρης (2005). Αναζητώντας τα ίχνη της Ιστορίας: ιστοριογραφία, διδακτική μεθοδολογία και ιστορικές πηγές. Θεσσαλονίκη:Κυριακίδη.

Παληκίδης, Άγγελος (επιμ.) (2013). Κριτικές προσεγγίσεις του ναζιστικού φαινομένου: από την ιστοριογραφία και την πολιτική θεωρία στη σχολική ιστορική μάθηση. Αθήνα: Επίκεντρο. Ιδιαίτερα τα κεφάλαια: «Πρόταση βιωματικής διδασκαλίας του φαινομένου του Ναζισμού» της Κατερίνας Μπρεντάνου (σελ. 169-201), «Ναζιστική κατοχή στην Ελλάδα και άσκηση αντιποίνων» της Ζέτας Παπανδρέου (σελ. 253-276) στο οποίο παρουσιάζεται μια διδακτική προσέγγιση για τη Σφαγή του Διστόμου (10/06/44) και παρατίθενται ιστορικές πηγές και φύλλα εργασίας.

Παπανδρέου, Γεωργία (2013). Διδακτική προσέγγιση επίμαχων και τραυματικών ιστορικών γεγονότων: η περίπτωση της Σφαγής του Διστόμου. Διδακτορική διατριβή. Ρόδος: Πανεπιστήμιο Αιγαίου.

 

Σχετικά με τα αντίποινα και τον άμαχο πληθυσμό

Δορδανάς, Στράτος (2007). Το αίμα των αθώων: αντίποινα των γερμανικών αρχών κατοχής στη Μακεδονία, 1941-1944. Αθήνα: Εστία.

Μάγιερ, Χέρμαν Φ. (2004). Από τη Βιέννη στα Καλάβρυτα: Τα αιματηρά ίχνη της 117ης Μεραρχίας Καταδρομών στη Σερβία και την Ελλάδα/ μτφρ. Γιάννης Μυλωνόπουλος. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας.

Mazower, Mark (1994). «Η λογική της βίας και της τρομοκρατίας: 1943-44», Στην Ελλάδα του Χίτλερ: η εμπειρία της Κατοχής / μτφρ. Κώστας Κουρεμένος. Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 181-290.

Στεφανοπούλου, Μαρία (1998). «Μνήμες Πολέμου. Ο τόπος, η θυσία, το έγκλημα. Καλάβρυτα, 13 Δεκεμβρίου 1943», Κυριακάτικη Αυγή.

Φλάισερ, Χάγκεν (1978-79). «Αντίποινα των γερμανικών δυνάμεων Κατοχής (1941-44)», Μνήμων 7, 182-195.

Φλάισερ, Χάγκεν (1986). «Η ναζιστική εικόνα για τους (Νεο-)Έλληνες και η αντιμετώπιση του άμαχου πληθυσμού από τις γερμανικές αρχές κατοχής» στο Βασίλης Κρεμμυδάς, Χρύσα Μαλτέζου, Νικόλαος Παναγιωτάκης (επιμ.), Αφιέρωμα στον Νίκο Σβορώνο, τόμος Β’. Ρέθυμνο: Πανεπιστήμιο Κρήτης, 369-394.

Φωτίου, Θανάσης (2011). Η ναζιστική τρομοκρατία στην Ελλάδα: η αιματηρή πορεία του Φριτς Σούμπερτ και του ελληνικού «Σώματος Κυνηγών» στην κατοχική Κρήτη και Μακεδονία. Αθήνα: Επίκεντρο.

Γλωσσάρι

1η Ορεινή Μεραρχία (1. Gebirgs Division) ή Μεραρχία Εντελβάις (Edelweiss Division): πρόκειται για επίλεκτη μονάδα της Βέρμαχτ που δημιουργήθηκε το 1938 υπό την εξουσία των εθνικοσοσιαλιστών και έδρασε κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Είχε ως διακριτικό στον σκούφο και στον βραχίωνα το εντελβάις, λευκό άνθος στα βουνά της Γερμανίας-Αυστρίας, που συμβολίζει το «άριστο γερμανικό στρατιωτικό ήθος σε καιρούς ειρήνης και πολέμου». Διοικητής της διετέλεσε ο στρατηγός Βάλτερ φον Στέτνερ και ο στρατηγός Χούμπερτ Λαντς (22ο Σώμα Στρατού) είχε την ευθύνη για τη ζώνη της Ηπείρου. Μετά από τη μεγάλη της δράση σε εκστρατείες εναντίον της Πολωνίας, της Γαλλίας, της Γιουγκοσλαβίας, αλλά και της Σοβιετικής Ένωσης, μεταφέρεται στα Βαλκάνια, όπου αρχίζει η αντιανταρτική της δράση (Μαυροβούνιο: «Επιχείρηση Μαύρο», Μάιος/Ιούνιος 1943). Από εκεί συνεχίζει την πορεία της προς τη νότια Αλβανία και την Ελλάδα και εφαρμόζει την τακτική της καμένης γης, δηλαδή τη συστηματική καταστροφή χωριών και εκτελέσεις άμαχου πληθυσμού. Πρωταγωνιστικό ρόλο παίζει το 98ο Σύνταγμα (GebirgsJäger Regiment 98) με διοικητή τον συνταγματάρχη Γιόζεφ Ζάλμιγκερ. Η μεραρχία Εντελβάις είναι υπεύθυνη για τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν μεταξύ άλλων στο Κομμένο της Άρτας, στους Λιγκιάδες Ιωαννίνων, στη Μουσιωτίτσα και για τον αφανισμό του εβραϊκού πληθυσμού των Ιωαννίνων. Πηγές: Greece and the Balkans in WWII by H.F.Meyer και Μηχανή του χρόνου. Σχετικό οπτικοακουστικό υλικό: ΕΡΤwebtv

117η Μεραρχία Καταδρομών (απαντάται και ως Κυνηγών) [Ορεινού Πεζικού] (Jäger Division - Wehrmacht): γερμανική μονάδα πεζικού που έδρασε κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Δημιουργήθηκε τον Απρίλιο του 1943 από την αναδιοργάνωση της 717ης Μεραρχίας Πεζικού (1941), η οποία είχε συμμετάσχει σε επιχειρήσεις εναντίον ανταρτών και εκτελέσεις αμάχων στη Σερβία. Οι Μονάδες Κυνηγών ήταν συνήθως πιο βαριά οπλισμένες από τις τυπικές μονάδες πεζικού και καλά εκπαιδευμένες με σκοπό τις αντι-ανταρτικές και εκκαθαριστικές επιχειρήσεις. Το φθινόπωρο του 1943 αποτελεί τον γερμανικό στρατό Κατοχής στην Πελοπόννησο. Είναι γνωστή για τη συμμετοχή της στην επιχείρηση της Βέρμαχτ με την κωδική ονομασία «Καλάβρυτα» (Unternehmen Kalawrita), μαζικά αντίποινα για τη δράση των ανταρτών του ΕΛΑΣ. Διοικητής της μεραρχίας την περίοδο αυτή διατελεί ο στρατηγός ορεινού στρατού Καρλ φον λε Σουίρ (General der Gebirgstruppe Karl von le Suire) και επικεφαλής της επιχείρησης είναι ο ταγματάρχης Χανς Εμπερσμπέργκερ (Major Hans Ebersberger), διοικητής του Ι/749 Τάγματος. Πηγές: Lexicon der Wehrmacht και Greece and the Balkans in WWII by H.F.Meyer.

Ολοκαύτωμα: Η λέξη ολοκαύτωμα προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη ὁλόκαυστον, που σημαίνει «πλήρως καμμένη προσφορά θυσίας» σε θεό. Στα νέα ελληνικά συναντούμε τον όρο «ολοκαύτωμα» ως: «μεγάλη θυσία, ιδίως ανθρώπινων ζωών, συνήθ. για υψηλά ιδανικά│(επέκτ.) ολοκληρωτική καταστροφή ή αφανισμός μεγάλου αριθμού ανθρώπων, η γενοκτονία │ για κάτι που καίγεται, που παίρνει φωτιά» (Λεξικό Τριανταφυλλίδη) ή «η μαζική και βάρβαρη θανάτωση» (Λεξικό Μπαμπινιώτη). Η συνήθης σημασία της λέξης είναι η ναζιστική γενοκτονία. Ο όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει κυρίως τη συστηματική, προγραμματική, και κρατική πολιτική πρακτική διώξεων και εξόντωσης των Εβραίων από το ναζιστικό καθεστώς και τους συνεργάτες του (USHMM). Επιπλέον, στα ελληνικά χρησιμοποιείται για τα μαρτυρικά χωριά, ο πληθυσμός των οποίων εξοντώθηκε μαζικά από τους Γερμανούς ως αντίποινα, τα λεγόμενα και «μέτρα εξιλασμού».

Τάγματα Ασφαλείας (ή Τάγματα Ευζώνων): ελληνικές ένοπλες ομάδες που έδρασαν κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, σε ρόλο υποστηρικτικό των Γερμαντικών δυνάμεων κατοχής. Δημιουργήθηκαν από την κατοχική κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη (ΦΕΚ 180 Α', 18/06/1943) κατόπιν έγκρισης της Βέρμαχτ με σκοπό τη διατήρηση της «έννομης τάξης», κυρίως στην ύπαιθρο. Είχαν κυρίως αντικομμουνιστική (αντι-εαμική) δράση, συμμετείχαν σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις ή μπλόκα και συχνά συνδέθηκαν με εγκλήματα εναντίον του άμαχου πληθυσμού. Στα Τάγματα κατατάσσονταν συχνά εξαθλιωμένοι άνθρωποι που προσπαθούσαν να επιβιώσουν, καθώς τους προσφερόταν μισθός, είδη διατροφής και ρουχισμού, καπνός κ.ά., αλλά φυσικά και αντικομμουνιστές αξιωματικοί, πολιτικοί καιροσκόποι και εγκληματίες ή καταζητούμενοι. Η ενδυμασία τους ήταν η στολή των Ευζώνων (τσολιάς) συνδυασμένη συνήθως με ελληνικά ή γερμανικά στρατιωτικά χιτώνια ή αρβύλες. Συχνά αποκαλούνται «γερμανοτσολιάδες». Παράλληλα δημιουργήθηκαν και εθελοντικά τάγματα χωροφυλακής («εκατονταρχίες») σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας τα οποία εξοπλίζονταν και υποστηρίζονταν οικονομικά από τις γερμανικές δυνάμεις. Στη συμφωνία της Καζέρτας (26/09/1944) χαρακτηρίστηκαν ως όργανα του εχθρού.

 

DMC Firewall is developed by Dean Marshall Consultancy Ltd