Τίτλος διδακτικού σεναρίου

«Τόποι -Μνημεία -Μουσεία για τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο. Το παράδειγμα της Θεσσαλονίκης»

Εισαγωγή

«Ας μη γελιόμαστε: η εικόνα που έχουμε για τους άλλους λαούς ή και για εμάς τους ίδιους συνδέεται με την ιστορία που μας έχουν αφηγηθεί όταν ήμασταν παιδιά. Η ιστορία αυτή μας σημαδεύει σε ολόκληρη τη ζωή μας»

Marc Ferro

Με το παρόν διδακτικό σενάριο επιχειρείται μία προσέγγιση υλικών καταλοίπων του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Τα σημάδια του είναι ανεξίτηλα στη χώρα μας, σχεδόν σε όλες τις πόλεις και τα χωριά της Ελλάδας. Παρόλ' αυτά τα παιδιά αποφοιτούν από τα σχολεία γνωρίζοντας ελάχιστα για την ιστορική αυτή περίοδο. Επιλέγεται εδώ το βασικό μέσο διερεύνησης να είναι οι ιστορικοί τόποι, τα μνημεία και τα μουσεία που σχετίζονται με την περίοδο. Η επιλογή προκύπτει από το γεγονός ότι η αμεσότητα που προσδίδει η πιθανή καθημερινή επαφή με έναν ιστορικό τόπο (π.χ. βρίσκεται στη γειτονιά του σχολείου ή έχει μία σύγχρονη χρήση) και η υλικότητα των μνημείων που βρίσκονται στις πλατείες και των αντικειμένων που συναντούν οι μαθητές σε ένα μουσείο μπορούν να «ζωντανέψουν» την ιστορία και να εξάψουν το ενδιαφέρον για περαιτέρω διερεύνηση. Ταυτοχρόνως, δίνεται η ευκαιρία στους μαθητές αλλά και στους εκπαιδευτικούς να προσεγγίσουν γεγονότα και πρόσωπα με αφετηρία αυτό που τους είναι ήδη γνωστό, αυτό που βρίσκεται στον τόπο τους. Από το άμεσο και το γνωστό επιχειρείται η ανάδειξη του γενικού κλίματος και των γεγονότων της εποχής.

Συγκεκριμένα, επιλέγεται η πόλη της Θεσσαλονίκης ως μία χαρακτηριστική περίπτωση πόλης που έζησε πρώτη τη γερμανική εισβολή και κατάκτηση, που δημιούργησε τους πρώτους πυρήνες αντίστασης, που έζησε τον εγκλεισμό και τις εκτελέσεις αντιστασιακών στο στρατόπεδο Παύλου Μελά και στις φυλακές του Επταπυργίου, που υπέμεινε τη μεγάλη πείνα και τη μαύρη αγορά. Επιλέγεται η Θεσσαλονίκη για τη μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα της Ελλάδας που εξευτελίστηκε στην πλατεία Ελευθερίας και δέχτηκε πολλαπλά χτυπήματα, όπως την καταστροφή του νεκροταφείου της που βρισκόταν στον σημερινό χώρο του Αριστοτελείου, πριν οδηγηθεί στην εξόντωσή της.

Στη σύγχρονη πόλη κάποιοι τόποι στέκουν ακόμη, χωρίς όμως να αναδεικνύεται η ιδιαίτερη πορεία τους, ενώ σε άλλους υπάρχει μία ελάχιστη μνημόνευση με μνημεία που στήθηκαν πρόσφατα. Ακόμη, μέσα από την αφήγηση του Εβραϊκού Μουσείου και τις συλλογές του Πολεμικού Μουσείου επιχειρείται η ανασύνθεση κάποιων ιστοριών της εποχής. Είναι σαφές ότι το παράδειγμα της Θεσσαλονίκης μπορεί να αποτελέσει μία βάση για τον εκπαιδευτικό που ζει και εργάζεται σε κάποια άλλη ελληνική πόλη ή χωριό. Μέσα από τις διδακτικές προτάσεις που παρέχονται ο εκπαιδευτικός μπορεί να πάρει ιδέες για να μελετήσει και να ερευνήσει μαζί με τους μαθητές του την ιστορία του δικού τους τόπου.

Η παρούσα πρόταση, λοιπόν, θέτει τον μαθητή στη θέση του ερευνητή με την έννοια ότι παρέχει μία ποικιλία πηγών προς διερεύνηση. Οι ιστορικοί τόποι, τα μνημεία και τα μουσεία με τα αντικείμενά τους αποτελούν κάποια από τα είδη πηγών που μελετά σήμερα ο σύγχρονος ιστορικός. Εδώ η προσέγγισή τους γίνεται με την ταυτόχρονη συμβολή και άλλων πηγών -γραπτών, παραστατικών, οπτικοακουστικών. Πρωτογενείς πηγές, όπως εφημερίδες, αφίσες και φωτογραφίες εποχής, συνδυάζονται με δευτερογενείς, όπως ιστοριογραφικά κείμενα, άρθρα και μαρτυρίες, προφορικές ή γραπτές. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη λογοτεχνία και στην προφορική ιστορία ως πηγών ανασύνθεσης των μνημονικών τόπων, ακριβώς διότι μέσω της υποκειμενικής οπτικής «εξανθρωπίζουν» την ιστορία. Επομένως, μέσα από τα «υλικά γεγονότα», όπως ονομάζει ο ιστορικός Τοντόρωφ τα διάφορα είδη πηγών, και τα «μνημονικά ίχνη» που καταγράφονται στη μνήμη των ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα, επιχειρείται να δοθεί μία από τις πολλές πτυχές και ερμηνείες της ιστορίας.

Είναι σαφές ότι οι κατοχικοί μνημονικοί τόποι είναι ελάχιστα διερευνημένοι, γεγονός που σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε την Κατοχή. Η συλλογική ιστορική μνήμη, λοιπόν, δημιουργείται με βάση τα άλυτα εθνικά τραύματα και βασίζεται εν μέρει στη λήθη και στην αποσιώπηση. Καθήκον του εκπαιδευτικού είναι να μην αφήσει στην τύχη και σε πολιτικές ή άλλες σκοπιμότητες τη διαμόρφωση της μνήμης των μαθητών του, αλλά να αναδείξει τις πολλαπλές οπτικές και πτυχές και να «σημαδέψει», όπως λέει ο Ferro, δημιουργικά τους μαθητές του ωθώντας τους προς τη διερεύνηση και την κριτική στάση απέναντι σε κάθε δοσμένη ερμηνεία. Ελπίζουμε πως το παρόν σενάριο κινείται προς αυτήν την κατεύθυνση.

Σκοποθεσία

Επιδιώκεται οι μαθητές:

Να γνωρίσουν τόπους, μνημεία και μουσεία της πόλης τους που σχετίζονται με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο
Να αντιληφθούν τη σημασία των μνημείων και των τεκμηρίων του παρελθόντος στη διαμόρφωση της Ιστορίας
Να διερευνήσουν τους τρόπους με τους οποίους οι τόποι αλλάζουν χρήση και πώς αυτοί επιδρούν στη σύγχρονη κοινωνία
Να κατανοήσουν τους λόγους και τις προϋποθέσεις δημιουργίας μνημείων και μουσείων
Να αντιληφθούν τη συμβολή της προφορικής ιστορίας και των μαρτυριών στη διαμόρφωση της ιστορικής συνείδησης
Να έρθουν σε επαφή με διάφορα είδη ιστορικών πηγών
Να γνωρίσουν τον τρόπο εργασίας του ιστορικού
Να διαμορφώσουν άποψη για την αξία διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς
Να ταυτιστούν με τα προβλήματα των άλλων
Να αναγνωρίσουν ότι η Ιστορία αφορά τόπους και ανθρώπους και όχι μόνο κράτη, γεγονότα, μάχες κ.λπ.

Δεξιότητες

Επιδιώκεται οι μαθητές:

Να διακρίνουν τα διάφορα είδη πηγών
Να αναλύουν τα στοιχεία σε πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές (τι, ποιος, πού, πότε, γιατί)
Να εφαρμόζουν κριτήρια αξιοπιστίας των πηγών
Να εντοπίζουν σε χάρτη τόπους, μνημεία και μουσεία της πόλης τους
Να διερευνούν με επιτόπια έρευνα
Να παρουσιάζουν τα αποτελέσματα της έρευνάς τους
Να συνεργάζονται για την παραγωγή ενός ομαδικού έργου
Να χρησιμοποιούν και να συνδυάζουν τις νέες τεχνολογίες και το διαδίκτυο

Μεθοδολογία

Ερευνητική στρατηγική: ο μαθητής ως ερευνητής
Μορφές διδασκαλίας: μονολογική, διαλογική, ερευνητική-ανακαλυπτική, βιωματική
Οργάνωση της διδασκαλίας: ομαδική, μεικτή
Μέθοδος: project
Μέσα:
- Διδακτικό εγχειρίδιο
- Άλλα μέσα διδασκαλίας-πρόσθετο υλικό:
  - Ιστορικά κείμενα
  - Φωτογραφίες
  - Μαρτυρίες (γραπτές και οπτικοακουστικές)
  - Λογοτεχνικά κείμενα-αποσπάσματα
  - Διαδίκτυο (γενικές πληροφορίες, άρθρα, βίντεο κ.ά.)

Περιεχόμενο

Χριστιανόπουλος, Ντίνος (2014). Θεσσαλονίκην, ού μ' εθέσπισεν..., Αθήνα: Ιανός, σ. 66-70.

Εν τω μεταξύ, με το έμπα του Απρίλη τα πράγματα άλλαξαν εντελώς. Κηρύχτηκε ο ελληνογερμανικός πόλεμος στις 6 Απριλίου του '41, και πριν καλά καλά το χωνέψουμε, στις 9, τρεις μόλις μέρες μετά την κήρυξη, έμπαιναν οι Γερμανοί στη Θεσσαλονίκη. Είχαμε ολοκληρώσει πλέον την μετακόμιση και επρόκειτο στις 9 Απριλίου να πάμε οριστικά στο νέο μας σπίτι, που δεν μας βόλευε και πολύ. Ήταν πολύ πιο στενό, ένα μικρό δωμάτιο και ένας αστείος διάδρομος που έπαιζε ρόλο σαλονιού. Στο δωμάτιο θα κοιμούνταν οι γονείς μου και στο μισό κομμάτι του διαδρόμου πάλι με παραβάν θα έβαζα εγώ το κρεβάτι μου καθώς κι ένα πολύ μικρό τραπεζάκι (που το είχαμε ως τότε για την πλύση) και θα κοιμόμουνα εκεί. Στις 9, λοιπόν, Απριλίου, το πρωί, πήρα κάτι ελαφρά συμπράγκαλα, που είχαν απομείνει στο παλιό σπίτι, και βγήκα στην Εγνατία, οπότε με έκπληξη μου είδα πολύν κόσμο να στέκεται στο πεζοδρόμιο και κάτι να περιμένει. Είχε διαδοθεί ότι έμπαιναν οι Γερμανοί στη Θεσσαλονίκη. Η Εγνατία είχε γεμίσει από κόσμο, όχι πάρα πολύ βέβαια, αλλά τόσο ώστε να καταλάβει κανείς ότι κάτι πολύ σοβαρό συνέβαινε. Βέβαια δεν φαίνονταν τίποτε, αλλά είχε μαθευτεί ότι οι Γερμανοί ήταν ήδη στο Βαρδάρι και ότι σιγά σιγά θα περνούσαν από μπροστά μας για να κατευθυνθούν προς το στρατηγείο. Πράγματι, αφού περιμέναμε κάμποση ώρα, άρχισαν από μακριά να φαίνονται οι πρώτοι Γερμανοί. Πρώτα πρώτα έρχονταν μια σειρά από μοτοσικλετιστές και ακολουθούσαν μετά κάποια μικρά αυτοκίνητα. Οι μοτοσικλετιστές ήταν αρκετοί. Γεμάτοι περηφάνια και φοβερά βλοσυροί, κορδωμένοι επάνω στις μοτοσικλέτες τους, σωστοί κοσμοκαταχτητές. Έβλεπα κάποιους κυρίους, που προσπαθούν να κρατηθούν και να μην κλάψουν - ταυτόχρονα έβλεπα και κάποιους άλλους που ετοιμάζονταν να χειροκροτήσουν. Και πράγματι χειροκροτούσαν. Εγώ, σαν χαμένος πλέον, καθόμουν και έβλεπα όλα αυτά και δεν ήξερα τι να κάνω. Ένιωθα πολύ βαριά την καρδιά μου και μυριζόμουν την επερχόμενη συμφορά. Άλλωστε, διαβάζοντας ως το τέλος τις εφημερίδες, είχα προλάβει να μάθω το τρομερότερο απ' όλα, ότι δηλαδή, παρά τον ηρωισμό του στρατού μας, νικηθήκαμε. Εκεί λοιπόν που στεκόμουνα στο πεζοδρόμιο της Εγνατίας, με έκπληξη διαπίστωσα ότι δίπλα μου ακριβώς στέκονταν κι ένα συνομήλικό μου κοριτσάκι, ξανθούτσικο, με μπουκλάκια, και βαστούσε στο χέρι του – μα πώς δεν το είχα προσέξει νωρίτερα; - ένα μεγάλο στεφάνι. Δεν πήγε το μυαλό μου τόση ώρα να αναρωτηθώ, τι ήθελε αυτό το κοριτσάκι με το στεφάνι και περίμενε σιωπηλό. Όταν όμως είδα τον πρώτο μοτοσικλετιστή, ξαφνικά κατάλαβα: αυτός ο μοτοσικλετιστής είχε περασμένα στο λαιμό του τουλάχιστον τρία στεφάνια. Στεφανωμένοι ήταν κι οι άλλοι μοτοσικλετιστές, με λιγότερα στεφάνια. Τότε σκέφτηκα, «μπάς και αυτό το κοριτσάκι κρατάει το στεφάνι για να στεφανώσει τους Γερμανούς;». Αυτό ήταν ακριβώς! Ξαφνικά το κοριτσάκι, με απερίγραπτό θάρρος, εκεί που δεν το περίμενε κανείς, προχωράει μπροστά στο δρόμο, σταματάει στη μέση του δρόμου και αναγκάζει όλο το γερμανικό άγημα να σταματήσει. Φαίνεται όμως ότι αυτά είχαν επαναληφθεί πολλές φορές από το Βαρδάρι ως τον Άη-Θανάση και γι' αυτό οι Γερμανοί το ήξεραν και δεν παραξενεύτηκαν. Έδωσε το σύνθημα ο πρώτος, σταμάτησε όλο το άγημα, το κοριτσάκι με πολλή άνεση πήγε και κρέμασε στο λαιμό του μοτοσικλετιστή το στεφάνι, εκείνος το φίλησε και κάποιοι από το πεζοδρόμιο χειροκρότησαν. Και αμέσως μετά η φάλαγγα συνέχισε το δρόμο της. Τι ήταν να το δω αυτό! Με ζώσαν μαύρα φίδια. Ένας ολόκληρος κόσμος γκρεμίζονταν εκείνη τα στιγμή μέσα μου. Ένα κοριτσάκι στην ηλικία μου να στεφανώνει αυτούς τους ανθρώπους που έρχονταν να μας σκλαβώσουν! Ήταν τρομερό. Με βουρκωμένα μάτια, κυριολεκτικά ζεματισμένος, έτρεξα στο καινούριο μας σπίτι, όπου ήταν μόνη η μητέρα μου και μόλις με είδε κλαμένο και βουρκωμένο, με ρώτησε: «Τι έχεις; Τι έγινε; Τι μούτρα είναι αυτά;». Της διηγήθηκα με λυγμούς τα όσα είχα δει και τότε η μητέρα μου μού είπε: «Αυτοί οι στρατιώτες, παιδί μου, είναι συμφορά και θα μας κάνουν πολύ μεγάλο κακό».

Έτσι λοιπόν εγκατασταθήκαμε στο νέο μας σπίτι, στην οδό Φλωρίνης και, όπως σας είπα, ήμασταν από τις πρώτες οικογένειες που πλήρωσαν ακριβά τη γερμανική κατοχή και από τους πρώτους που κινδυνέψαμε να πεθάνουμε απ' την πείνα.

Εικόνα 1: Το εξώφυλλο της εφημερίδας Νέα Αλήθεια την 9η Απριλίου 1941, ημέρα εισόδου των Γερμανών στη Θεσσαλονίκη. Αναφέρεται η υποδοχή των Γερμανών από την ελληνική αντιπροσωπεία και η γερμανική προκήρυξη για ήρεμη συνέχιση όλων των εργασιών.

Εικόνες 2-3: Οι διαφορετικές αντιδράσεις κατά την είσοδο των Γερμανών στη Θεσσαλονίκη. Έρημοι δρόμοι από τη μία, ενθουσιώδης υποδοχή από την άλλη.

Υλοποίηση

Γενικά στοιχεία
Η διδακτική πρόταση που ακολουθεί είναι εκτενής και χωρίζεται σε τρεις ευρείες διδακτικές φάσεις. Λόγω του όγκου του υλικού και του πλήθους των δραστηριοτήτων προσφέρεται για το μάθημα των Ερευνητικών Εργασιών της Γ' Γυμνασίου ή της Α' Λυκείου και μπορεί να αποτελέσει ένα τετράμηνο ή ετήσιο σχέδιο εργασίας (project). Ακόμη, η πρόταση θα μπορούσε να αξιοποιηθεί στo πλαίσιο των πολιτιστικών προγραμμάτων που υλοποιούν τα σχολεία ή στο πλαίσιο της Ευέλικτης Ζώνης. Φυσικά, αν υπάρχει η δυνατότητα, ο εκπαιδευτικός δύναται να χρησιμοποιήσει μέρος του υλικού και των δραστηριοτήτων στο πλαίσιο του μαθήματος της Ιστορίας, ειδικά της τοπικής ιστορίας (10 διδακτικές ώρες με βάση το Αναλυτικό Πρόγραμμα). Ουσιαστικά, αποτελεί μία πρόταση σχεδίου εργασίας τοπικής ιστορίας που έχει ως έναυσμα τους ιστορικούς τόπους και τα μνημεία που σχετίζονται με τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Το θέμα των σχεδίων εργασίας επιλέγεται μετά από προτάσεις του εκπαιδευτικού και επιλογή των μαθητών. Η μεθοδολογία των σχεδίων εργασίας απαιτεί και προϋποθέτει τη συνεργασία των μαθητών μεταξύ τους και με τον εκπαιδευτικό, την εργασία σε ομάδες, τη συζήτηση, τον κοινό σχεδιασμό και επανασχεδιασμό των δράσεων και την κοινή διαμόρφωση του τελικού παραγόμενου προϊόντος. Συχνά, το τελευταίο παρουσιάζεται στη σχολική ή στην τοπική κοινότητα. Επιπλέον, η εργασία σε ομάδες περιλαμβάνει τον διαμοιρασμό ρόλων και καθηκόντων αλλά και την ατομική (πάντα όμως εντός της ομάδας) ή ομαδική διερεύνηση των θεμάτων. Συνήθως, δημιουργούνται ομάδες 4-5 ατόμων και καθεμία αναλαμβάνει υποενότητες του βασικού θέματος. Η κάθε ομάδα υλοποιεί δραστηριότητες, ερευνά και ετοιμάζει εργασίες για την ενότητά της με στόχο την τελική κοινή σύνθεση από όλες τις ομάδες. Φυσικά, κατά τη διάρκεια της υλοποίησης υπάρχει επικοινωνία και παρουσίαση υλικού και δραστηριοτήτων μεταξύ των ομάδων. Ο εκπαιδευτικός λειτουργεί ως βοηθός και συντονιστής.

Το θέμα της παρούσας διδακτικής πρότασης είναι οι τόποι μνήμης, τα μνημεία και τα μουσεία της Θεσσαλονίκης που σχετίζονται με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το υλικό που παρατίθεται στην ιστοσελίδα αποτελεί ενδεικτικό περιεχόμενο στο οποίο μπορεί να παραπέμψει ο εκπαιδευτικός τους μαθητές και τις μαθήτριές του και το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί αυτούσιο ή να αποτελέσει αφορμή για περαιτέρω διερεύνηση από τους μαθητές. Δημιουργούνται τέσσερεις (4) βασικές ομάδες εργασίας με τα εξής θέματα:

Στρατόπεδο Παύλου Μελά - Επταπύργιο (Φυλακές Γεντί Κουλέ)
Πλατεία Ελευθερίας - Εβραϊκό Νεκροταφείο
Πολεμικό Μουσείο - Μνημείο Εθνικής Αντίστασης - Ανδριάντας Γιέρζυ Ιβάνωφ
Εβραϊκό Μουσείο - Μνημείο Ολοκαυτώματος - Μνημείο παλαιού Εβραϊκού Νεκροταφείου στο Α.Π.Θ.

Αντίστοιχα, και το υλικό είναι χωρισμένο με βάση αυτήν την ομαδοποίηση, ενώ παρατίθεται και ενδεικτικό υλικό αφόρμησης της διδασκαλίας. Τέλος, οι οδηγίες υλοποίησης του σχεδίου εργασίας είναι ενδεικτικές και παραδειγματικές. Ο κάθε εκπαιδευτικός με βάση τους μαθητές και τις μαθήτριές του, τα ενδιαφέροντά τους, τις επιθυμίες και τα ταλέντα τους μπορεί να διαμορφώσει, μέσω συνεργασίας μαζί τους, τις δράσεις που θα υλοποιηθούν και το τελικό παραγόμενο προϊόν.

Φάσεις υλοποίησης

Α' φάση

Η συζήτηση με τους μαθητές αφορμάται από τις πηγές που παρατίθενται. Με αυτές μπορεί να γίνει μία εισαγωγή στην ιστορική περίοδο του Β' Παγκοσμίου και στο προτεινόμενο θέμα. Οι πηγές παρουσιάζουν τις διαφορετικές αντιδράσεις, θετικές και αρνητικές, κατά την είσοδο των Γερμανών στη Θεσσαλονίκη και επομένως, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να αναδειχθούν οι διαφορετικές απόψεις, για να προσεγγιστεί το θέμα της μελέτης πηγών και να διαφανεί ότι δεν υπάρχει μία αντικειμενική ιστορική αλήθεια αλλά ότι είναι θέμα ερμηνειών. Μέσα από την αναφορά που γίνεται στις πηγές σε συγκεκριμένους τόπους, μπορούν να προκύψουν κεντρικά ερωτήματα ή προβλήματα προς διερεύνηση, όπως: Ποιοι είναι οι τόποι; Ποια τα μνημεία; Ποια τα μουσεία; Πώς γνωρίζουμε γι’ αυτά; Πώς μπορούμε να μάθουμε εμείς για αυτά; Τα ερωτήματα και οι απόψεις καταγράφονται. Επίσης, καταγράφονται οι τόποι, τα μνημεία και τα μουσεία της πόλης τα οποία γνωρίζουν οι μαθητές, ενώ ο εκπαιδευτικός μπορεί να αναφέρει με συντομία και άλλα που δεν είναι γνωστά στους μαθητές. Καλό θα ήταν, επίσης, αν οι μαθητές δεν έχουν προηγούμενη γνώση για τα γεγονότα του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, να γίνει μία σύντομη ιστορική ανασκόπηση από τον εκπαιδευτικό με εποπτικό τρόπο. Υπάρχουν χάρτες και άλλο υλικό στο διαδίκτυο. Ενδεικτικά δείτε εδώ: http://ww2.gr/

Σε επόμενο στάδιο της φάσης αυτής και με βάση τους τόπους, τα μνημεία και τα μουσεία που αναφέρθηκαν από τους μαθητές και τον εκπαιδευτικό, γίνεται μία ομαδοποίησή τους. Μια ενδεικτική ομαδοποίηση για τους τόπους τα μνημεία και τα μουσεία της Θεσσαλονίκης είναι αυτή που παρατέθηκε παραπάνω. Αντίστοιχα, γίνεται και ο χωρισμός των μαθητών σε τέσσερεις (4) ομάδες. Κάθε ομάδα επιλέγει με βάση τις επιθυμίες της το θέμα που θα μελετήσει. Ο εκπαιδευτικός παραδίδει σε κάθε ομάδα τον αντίστοιχο φάκελο υλικού. Μπορεί αν θέλει να μην δώσει το σύνολο του υλικού από την αρχή. Με βάση την εξέλιξη των δραστηριοτήτων των ομάδων μπορεί να αποφασίσει τι και πότε θα δίνεται στις ομάδες.

Σ’ αυτό το σημείο πρέπει να γίνει μία αρχική συζήτηση για τον τρόπο εργασίας των ομάδων, για τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις, για τους ρόλους του κάθε μέλους αλλά και για την επικοινωνία των ομάδων μεταξύ τους. Συζητούνται οι απόψεις και οι ιδέες των μαθητών, τίθενται οι βάσεις για πιθανές δραστηριότητες της κάθε ομάδας, προκρίνονται ή απορρίπτονται δυνατότητες και γίνεται και μία συζήτηση για το πιθανό τελικό έργο που θα μπορούσε να προκύψει από το σύνολο των ομάδων. Οι ιδέες καταγράφονται από κάθε ομάδα.

Ο εκπαιδευτικός καθοδηγεί την κάθε ομάδα να δημιουργήσει ένα φάκελο εργασιών, που θα περιλαμβάνει όλη την πορεία (ιδέες, αποφάσεις κ.λπ.) και τα αποτελέσματα των εργασιών. Καλό είναι ο κάθε μαθητής να δημιουργήσει και έναν ατομικό φάκελο όπου θα μπορεί να αρχειοθετεί τόσο την πορεία της ομάδας του και τη δική του συμβολή σ’ αυτήν όσο και την όποια ατομική εργασία θα υλοποιεί. Σ’ αυτόν μπορεί να ταξινομεί και όποιο άλλο υλικό βρίσκει και επιθυμεί να κρατήσει.

Ως τελικό στάδιο αυτής της φάσης, οι μαθητές στις ομάδες τους μελετούν σε πρώτο επίπεδο το υλικό του φακέλου τους. Καταγράφουν τι είδους υλικό περιλαμβάνεται, αναλαμβάνουν τι θα μελετήσει ο καθένας από το υλικό αυτό και προτείνουν κάποιες αρχικές δραστηριότητες. Ο εκπαιδευτικός κινείται ανάμεσα στις ομάδες ώστε να ενημερωθεί για τις αρχικές δραστηριότητες, να προτείνει κι άλλες, να αναδείξει πιθανά θέματα ή προβληματισμούς και να ορίσει ένα σχετικό χρονοδιάγραμμα με κάθε ομάδα. Στο τέλος, ορίζεται και ένα συνολικό χρονοδιάγραμμα, π.χ. παρουσιάσεων της μίας ομάδας στην άλλη, πιθανών επισκέψεων στους τόπους, στα μνημεία και στα μουσεία.

Προτεινόμενες αρχικές δραστηριότητες:

Καταγραφή των πηγών σύμφωνα με την κατηγορία (πρωτογενείς, δευτερογενείς, επίσημες, ανεπίσημες, εκούσιες κ.ά) και σύμφωνα με τη μορφή ή το είδος (γραπτές, παραστατικές, οπτικοακουστικές κ.ά). Ο εκπαιδευτικός μπορεί να δώσει φύλλο εργασίας ή να κάνει μία εισαγωγική δραστηριότητα στην ολομέλεια σχετικά με τις κατηγορίες και τα είδη των πηγών.
Καταγραφή βασικών στοιχείων για τις πηγές: συγγραφέας ή δημιουργός, προέλευση πηγής, εποχή δημιουργίας
Αναζήτηση στο διαδίκτυο για υλικό σχετικό με το θέμα της κάθε ομάδας.
Αναζήτηση, σε έντυπο ή ψηφιακό χάρτη, των τόπων, μνημείων ή μουσείων της κάθε ομάδας.
Ερωτήματα προς γονείς και συγγενικά πρόσωπα για πιθανές γνώσεις, αναμνήσεις ή οικογενειακές ιστορίες που σχετίζονται με την περίοδο του Β' ΠΠ και με συγκεκριμένους τόπους. Καταγραφή των απαντήσεων.

Β΄ φάση

Στην τάξη, η κάθε ομάδα παρουσιάζει στις άλλες τις βασικές πληροφορίες που βρήκε για το θέμα της. Εάν υπάρχει η δυνατότητα, είναι καλό οι ομάδες να δείχνουν και εποπτικό υλικό, χάρτες, φωτογραφίες, εικόνες κ.ά., που υπάρχει στον φάκελό τους ή που αναζήτησαν και βρήκαν μόνες τους. Με βάση την αρχική παρουσίαση της κάθε ομάδας γίνονται ερωτήσεις και συζήτηση στην ολομέλεια, προτείνονται κι άλλες δραστηριότητες από τη μία στην άλλη. Σ’ αυτή τη φάση μπορεί να γίνει μία πρώτη αναλυτική συζήτηση για το τι θα είναι το τελικό κοινό έργο. Οι ιδέες καταγράφονται και αρχειοθετούνται στους φακέλους των ομάδων.

Μετά τη συζήτηση για τα τελικά έργα, η κάθε ομάδα αρχίζει να εργάζεται με το υλικό της. Με βάση την αρχική καταγραφή των πηγών και την αρχική ανάθεση συγκεκριμένων πηγών σε κάθε μέλος της ομάδας αρχίζει η βαθύτερη επεξεργασία τους.

Ενδεικτικές δραστηριότητες (ή ακολουθία δραστηριοτήτων) για επεξεργασία των γραπτών πηγών:

περιγραφή της πηγής
ταξινόμηση πληροφοριών (πρόσωπα, χρονολογίες, τόποι, ιδέες)
αναζήτηση πληροφοριών για άγνωστες λέξεις, ιδέες, γεγονότα
καταγραφή στοιχείων που μαρτυρούν την εποχή
έλεγχος αξιοπιστίας της πηγής με σημείωση λέξεων ή φράσεων (στερεότυπα και προκαταλήψεις που διαφαίνονται)
καταγραφή ερωτημάτων που προκύπτουν από το περιεχόμενο και προσπάθεια επίλυσης.

Ενδεικτικές δραστηριότητες (ή ακολουθία δραστηριοτήτων) για επεξεργασία των οπτικών πηγών:

περιγραφή της πηγής (πρόσωπα, τόποι, γεγονότα-δράση, χρώματα)
ερμηνεία (δημιουργός, χρονολογία, φυσική ή σκηνοθετημένη, σημασία, συμπεράσματα)
διασταύρωση αξιοπιστίας (προηγούμενη γνώση, σύγκριση με άλλες πηγές)
δραστηριότητες επέκτασης: οι μαθητές γράφουν λεζάντα ή σύντομο σχόλιο για την πηγή, καταγράφουν πιθανές σκέψεις των προσώπων που απεικονίζονται, δημιουργούν σύντομο διάλογο ανάμεσα στα πρόσωπα που απεικονίζονται, αναζητούν παρόμοιες πηγές

Με βάση την επεξεργασία των πηγών, κάθε μαθητής καλείται να γράψει ένα κείμενο στο οποίο περιγράφει την πηγή και το περιεχόμενό της αλλά και όσα στοιχεία μπόρεσε να ανακαλύψει για αυτήν. Τα κείμενα παρουσιάζονται στην ομάδα και στη συνέχεια στην ολομέλεια. Γίνεται συζήτηση για τα είδη των πηγών, για την αξιοπιστία τους, για το αν μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως ιστορικά ντοκουμέντα, για την υποκειμενική οπτική και για ζητήματα που σχετίζονται με τις μαρτυρίες γραπτές ή οπτικοακουστικές.

Σε επόμενο στάδιο, η κάθε ομάδα προετοιμάζεται για την επίσκεψη στους τόπους, τα μνημεία και τα μουσεία που περιλαμβάνονται στο υλικό της. Είναι σαφές ότι λόγω του πλήθους των παραπάνω, θα χρειαστούν περισσότερες από μία επισκέψεις. Ο εκπαιδευτικός κανονίζει πότε και πώς θα γίνουν οι επισκέψεις αυτές. Οι μαθητές συζητούν και προτείνουν πιθανές δράσεις για τους τόπους και τα μνημεία. Επίσης, συζητούν τι περιμένουν να δουν στα δύο μουσεία και ποιες πιθανές δραστηριότητες θα μπορούσαν να υλοποιήσουν κατά τη διάρκεια της επίσκεψης ή/και μετά.

Ενδεικτικές δράσεις στους ιστορικούς τόπους και στα εξωτερικά μνημεία:

επιτόπου έρευνα για τα εναπομείναντα κτίρια
καταγραφή της σημερινής τους κατάστασης
ερωτήματα σε περαστικούς
φωτογράφηση των κτιρίων και μνημείων
σχεδιαστική απόδοσή τους
σύνδεση στοιχείων των πηγών με σημεία, κτίρια και ανθρώπους
ερωτήματα από την ολομέλεια προς την εκάστοτε ομάδα έργου, ώστε να οδηγήσουν σε περαιτέρω διερεύνηση και αναζήτηση απαντήσεων.

Ενδεικτικές δράσεις στα μουσεία:

φύλλο εργασίας (προετοιμασία από τον εκπαιδευτικό) που περιλαμβάνει:
παρατήρηση αντικειμένων,
περιγραφή αντικειμένων με βάση τα φυσικά χαρακτηριστικά, τον
τρόπο κατασκευής, τη διακόσμηση,
ερμηνεία της λειτουργίας και χρήσης των αντικειμένων,
απόδοση πιθανής αξίας, ιστορικής, οικονομικής, συναισθηματικής,
κοινωνικής, για εμάς σήμερα, για ένα μουσείο κ.ά.,
σχεδιαστική απόδοση αντικειμένων,
σύνδεση αντικειμένων με τόπους, γεγονότα, πρόσωπα.
κυνήγι θησαυρού
θεατρικό παιχνίδι
εικαστικές δημιουργίες

Προτείνεται να γίνουν τουλάχιστον δύο ημερήσιες επισκέψεις. Η πρώτη θα περιλαμβάνει όλους τους τόπους και τα μνημεία (Στρ. Παύλου Μελά, Ανδριάντας Ιβάνωφ, Πλατεία Ελευθερίας και Μνημείο Ολοκαυτώματος, Μνημείο Εθνικής Αντίστασης, παλαιό Εβραϊκό νεκροταφείο και μνημείο παλαιού εβραϊκού νεκροταφείου στο Α.Π.Θ.) και η δεύτερη θα περιλαμβάνει τα δύο μουσεία, Εβραϊκό και Πολεμικό.

Στο Εβραϊκό μουσείο οι μαθητές εισάγονται στην ιστορία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης από το προσωπικό του μουσείου και στη συνέχεια εργάζονται κατά ομάδες με φύλλο εργασίας που ετοιμάζει ο εκπαιδευτικός με βάση τις ενότητες του μουσείου (βλ. προτεινόμενο φύλλο εργασίας στην παρούσα ιστοσελίδα). Κάθε ομάδα αναλαμβάνει μία ενότητα. Μόλις οι ομάδες ολοκληρώσουν, παρουσιάζουν στις υπόλοιπες την ενότητα του μουσείου που μελέτησαν. Η ομάδα έργου έχει και ένα επιπλέον καθήκον. Διαβάζει στους υπόλοιπους αποσπάσματα μαρτυριών που έχει στις πηγές της και που αφορούν σχεδόν σε κάθε ενότητα.

Στο Πολεμικό Μουσείο, οι μαθητές ξεναγούνται σύντομα από το προσωπικό του μουσείου. Κατά τη διάρκεια της ξενάγησης η ομάδα έργου καταγράφει αντικείμενα του Β' Παγκόσμιου Πολέμου που θεωρεί ότι έχουν ενδιαφέρον και μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη δημιουργία ενός κυνηγιού θησαυρού. Κάθε μέλος της ομάδας καταγράφει μέχρι τρία αντικείμενα. Τέλος, όλοι οι μαθητές παίζουν το κυνήγι θησαυρού με αντικείμενα του Β' Παγκόσμιου Πολέμου που έχει ήδη σχεδιαστεί από το μουσείο. Το υλικό για το κυνήγι θησαυρού υπάρχει στην ιστοσελίδα του μουσείου (http://www.warmuseumthessaloniki.com/#!/ctzf).

Ενδεικτικές δράσεις κάθε ομάδας μετά τις επισκέψεις:
Ομάδα 1
Στρ. Παύλου Μελά - Επταπύργιο: δημιουργία blog με πληροφορίες, φωτογραφίες, σχέδια, τραγούδια, βίντεο
Ομάδα 2
Πλατεία Ελευθερίας- Εβραϊκό Νεκροταφείο: σύνταξη επιστολής προς τον δήμαρχο με προτάσεις ανάδειξης των ιστορικών αυτών τόπων, όπως πιθανές εκδηλώσεις ανά τόπο
Ομάδα 3
Πολεμικό Μουσείο - Μνημείο Εθνικής Αντίστασης - Ανδριάντας Γιέρζυ Ιβάνωφ: δημιουργία κυνηγιού θησαυρού με αντικείμενα που κατέγραψαν οι μαθητές στο μουσείο
Ομάδα 4
Εβραϊκό Μουσείο - Μνημείο Ολοκαυτώματος - Μνημείο παλαιού Εβραϊκού Νεκροταφείου στο Α.Π.Θ.: γραπτή πρόταση προς την Ισραηλιτική κοινότητα για την αναβάθμιση της ιστοσελίδας του μουσείου με έμφαση σε ανθρώπινες ιστορίες-μαρτυρίες ή για τη διοργάνωση έκθεσης που θα εστιάζει σε ανθρώπινες ιστορίες.

Γ΄ φάση

Στην τελική φάση του σχεδίου εργασίας κάθε ομάδα πρέπει να καταθέσει ένα κείμενο που θα σχετίζεται με τους τόπους, τα μνημεία και τα μουσεία που μελέτησε. Το κείμενο πρέπει να περιλαμβάνει παραπομπές ή αποσπάσματα από τις πηγές που μελετήθηκαν. Το ακριβές θέμα, η δομή και τα συμπεράσματα του κειμένου μπορεί να συζητηθούν και να αποφασιστούν από τα μέλη κάθε ομάδας με τη συμβολή του εκπαιδευτικού.

Επιπλέον, οι ομάδες σε συνεργασία ετοιμάζουν το τελικό κοινό τους έργο λαμβάνοντας υπόψη τις αρχικές τους προτάσεις, τις δραστηριότητες που υλοποίησαν και τα αποτελέσματα των δράσεών τους. Το τελικό έργο του σχεδίου εργασίας παρουσιάζεται στη σχολική κοινότητα και αναρτάται στην ιστοσελίδα του σχολείου.

Προτεινόμενα τελικά έργα:

Δημιουργία έντυπου και ψηφιακού οδηγού των τόπων, μνημείων και μουσείων της Θεσσαλονίκης που σχετίζονται με τον Β' ΠΠ. Ο οδηγός θα περιλαμβάνει βασικές πληροφορίες, εποπτικό υλικό, σύντομα αποσπάσματα μαρτυριών και παραπομπές σε ιστοσελίδες, βιβλία κ.ά. Για τη δημιουργία του χρειάζεται και η συμβολή του καθηγητή πληροφορικής, ώστε να λύσει πιθανά γραφιστικά προβλήματα, να προτείνει εύκολους τρόπους δημιουργίας ψηφιακού αρχείου με φωτογραφίες κ.λπ. Ο οδηγός αυτός θα μπορούσε να αναρτηθεί στην ιστοσελίδα του σχολείου, να διαμοιραστεί ηλεκτρονικά σε άλλα σχολεία, να παρουσιαστεί σε σχολικές ημερίδες αλλά και να αναρτηθεί σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης του σχολείου και των μαθητών.
Διοργάνωση θεματικής σχολικής έκθεσης και ημερίδας. Οι μαθητές μπορούν να ετοιμάσουν μια σχολική έκθεση για το θέμα των ιστορικών τόπων, μνημείων και μουσείων της Θεσσαλονίκης που σχετίζονται με τον Β' ΠΠ. Η έκθεση στήνεται στην αίθουσα εκδηλώσεων του σχολείου ή σε όποια άλλη αίθουσα κρίνεται κατάλληλη, ώστε να μπορεί να είναι επισκέψιμη από τους υπόλοιπους μαθητές του σχολείου. Η έκθεση μπορεί να παρουσιαστεί και σε εξωσχολικό κοινό, γονείς, κοινότητα κ.ά., με τη διοργάνωση μίας ημερίδας. Εκεί οι μαθητές θα παρουσιάσουν τα σχέδια εργασίας τους, δηλαδή το κεντρικό τους θέμα και τα θέματα της κάθε ομάδας, τον τρόπο εργασίας τους, τις πληροφορίες και το υλικό που μελέτησαν και τα τελικά τους έργα, όπως η έκθεση, μαζί με κάποια πιθανά συμπεράσματα.

Αξιολόγηση

Η αξιολόγηση της επίδοσης των μαθητών και μαθητριών στα σχέδια εργασίας είναι μία πολύπλοκη διαδικασία. Γίνεται με τη συνεκτίμηση δεξιοτήτων γνωστικών, ακαδημαϊκών, επικοινωνιακών και συνεργασίας, ενώ αφορά τόσο την ατομική όσο και την ομαδική εργασία. Επομένως, η αξιολόγηση αφορά τόσο το περιεχόμενο όσο και τη διαδικασία. Συχνά, διακρίνεται σε διαφορετικούς τύπους με συχνότερη τη διαμορφωτική, που είναι συνεχής και συμβαίνει καθημερινώς, και την τελική αξιολόγηση, που εστιάζει στο τελικό προϊόν της διαδικασίας. Ο εκπαιδευτικός, συμπληρωματικά στη διαμορφωτική αξιολόγηση, μπορεί να αξιοποιήσει ειδικές μορφές, όπως είναι η αυτο-αξιολόγηση και ετερο-αξιολόγηση των μαθητών και μαθητριών. Οι τελευταίες συμβάλλουν στη μεγαλύτερη εμπλοκή των μαθητών και μαθητριών στη διαδικασία με αποτέλεσμα να συνειδητοποιούν τον ρόλο και τις ευθύνες τους στην ομάδα, ενώ ταυτοχρόνως έχουν τη δυνατότητα ρύθμισης και βελτίωσης των δεξιοτήτων τους.

Τα βασικά κριτήρια αξιολόγησης των σχεδίων εργασίας αναφέρονται σε τέσσερεις τομείς. Αυτοί καλύπτουν: (α) τη διαδικασία της έρευνας, (β) το περιεχόμενο της ερευνητικής έκθεσης, (γ) τη γλώσσα και τη δομή της ερευνητικής έκθεσης και (δ) τη δημόσια παρουσίαση της ερευνητικής εργασίας. Κριτήρια αξιολόγησης είναι, ανάμεσα σε άλλα, η επιστημονικότητα, η επιλογή και διάκριση πηγών καθώς και η ικανοποιητική επεξεργασία και ανάλυση τους, η ικανότητα ανάλυσης και σύνθεσης, η εξαγωγή συμπερασμάτων, η δομή των γραπτών κειμένων, η γλώσσα που χρησιμοποιείται σ' αυτά, η συνοχή του κειμένου αλλά και οι γνώσεις, οι έννοιες και τα εννοιολογικά σχήματά του, η συνδυαστική αξιοποίηση λόγου, εικόνας, κίνησης και ήχου, η χρήση της τεχνολογίας, ο τρόπος παρουσίασης σε κοινό, π.χ. με σαφήνεια, με χρήση τεχνολογίας και πολυτροπικών μέσων, με χιούμορ και με ετοιμότητα για αντιμετώπιση δυσκολιών ή για πιθανά ερωτήματα του κοινού.

Στο πλαίσιο αξιολόγησης των παραπάνω τομέων καλό είναι να λαμβάνονται υπόψη και άλλες δεξιότητες, επικοινωνιακές και συνεργασίας. Επομένως, ο εκπαιδευτικός αξιολογεί την οργάνωση, ερμηνεία και έκφραση των σκέψεων των μαθητών του αλλά και την καλά οργανωμένη από αυτούς παρουσίαση. Επιπλέον, αναζητά στοιχεία συνεργατικών δεξιοτήτων, όπως οι καλές σχέσεις, η ευγένεια, η αλληλο-στήριξη, η ενσυναίσθηση, η ανάληψη ρόλων και καθηκόντων, η υποβολή προτάσεων στην κρίση της ομάδας και η αποδοχή των διαφορετικών απόψεων, οι δεξιότητες καλού προγραμματισμού και συνεννόησης εντός της ομάδας. Σαφώς, σε δημιουργικές δραστηριότητες πρέπει να ενθαρρύνεται και να αξιολογείται η πρωτοτυπία, η ελεύθερη έκφραση της γνώμης, η επίλυση προβλημάτων πρακτικού χαρακτήρα και η αυθεντικότητα.

Βεβαίως, στο πλαίσιο της ατομικής αξιολόγησης ο εκπαιδευτικός οφείλει να διαχωρίζει το συνολικά παραγόμενο έργο από την επίδοση του κάθε μαθητή. Σ' αυτήν την προσπάθεια ο εκπαιδευτικός πρέπει να αξιοποιεί μεταξύ άλλων και τον ατομικό φάκελο των μαθητών και μαθητριών του. Ο ατομικός φάκελος παρέχει μία καλή εικόνα της πορείας εργασίας, της βελτίωσης ή όχι των δεξιοτήτων, του βαθμού συμμετοχής και της συνέπειας του μαθητή και της μαθήτριας. Επικουρικά, οι εκπαιδευτικοί θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν δεδομένα της αυτο-αξιολόγησης αλλά και της ετερο- αξιολόγησης, εφόσον αυτά έχουν καταγραφεί με κάποιον τρόπο, π.χ. με φύλλα αξιολόγησης.

Σε κάθε περίπτωση, οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να αξιολογούν δεξιότητες που έχουν προηγουμένως προσπαθήσει να αναπτύξουν και να καλλιεργήσουν με τους μαθητές και τις μαθήτριές τους. Τα κριτήρια αξιολόγησης πρέπει να είναι γνωστά και κοινώς αποδεκτά. Τέλος, καλό είναι οι μαθητές και οι μαθήτριες να έχουν λόγο στην αξιολόγησή τους και να μπορούν να την συν-διαμορφώσουν.

Βιβλιογραφία για τον εκπαιδευτικό

Σχετικά με την πόλη της Θεσσαλονίκης

Αναστασιάδης, Γιώργος (1996). Ανεξάντλητη πόλη : Θεσσαλονίκη 1917-1974. Θεσσαλονίκη : University Studio Press.

Αναστασιάδης, Γιώργος (2001). Η χαμένη Εγνατία της Θεσσαλονίκης: από τον μεσαιωνικό φαρδύ δρόμο στον σύγχρονο (στενό) αυτοκινητόδρομο. Θεσσαλονίκη : University Studio Press.

Αναστασιάδης, Γιώργος (2005). Η Θεσσαλονίκη στις συμπληγάδες του 20ού αιώνα. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

Αναστασιάδης, Γιώργος (2006). Γιώργος Ιωάννου, 1927-1985: λόγος και μνήμη. Θεσσαλονίκη : University Studio Press.

Αναστασιάδης, Γιώργος (2010). Το παλίμψηστο του αίματος : πολιτικές δολοφονίες και εκτελέσεις στη Θεσσαλονίκη. 1913-1968. Αθήνα: Επίκεντρο

Αναστασιάδης, Γιώργος (2014). Παντού στη Θεσσαλονίκη σε βρίσκει η ιστορία. Αθήνα: Κέδρος.

Γούναρης, Βασίλης Κ., Παπαπολυβίου, Πέτρος, Χασιώτης, Ιωάννης Κ. (2001). Ο φόρος του αίματος στην κατοχική Θεσσαλονίκη: ξένη κυριαρχία, αντίσταση και επιβίωση. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.

Δρουμπούκη, Άννα-Μαρία (2014). Μνημεία της λήθης. Ίχνη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Αθήνα: Πόλις.

Ζαφείρης, Χρήστος (1990). Τοπιογραφία Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής

Ζαφείρης, Χρήστος (2014). Θεσσαλονίκη, η παρουσία των απόντων. Η κληρονομιά Ρωμαίων, Μουσουλμάνων, Εβραίων, Ντονμέδων, Φράγκων, Αρμένιων και Σλάβων. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.

Ιατρίδης, Γιάννης (1984). «Εισαγωγή» στο Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένα Έθνος σε κρίση. Αθήνα: Θεμέλιο, σσ. 44.

Κανδυλάκης, Μανώλης (2008). Εφημεριδογραφία της Θεσσαλονίκης. Από τον πόλεμο στη δικτατορία, Δ' 1941 – 1967. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

Καφταντζής, Γιώργος (1998). Το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης στον καιρό της κατοχής. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.

Κοκόλης, Ξενοφών Α. (επιμ.), Στυλιανίδης, Νώντας (φωτογραφίες) (1989). Στο Γεντί Κουλέ την επόμενη μέρα. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.

Κωτόπουλος, Τριαντάφυλλος (2014). Η Θεσσαλονίκη στο έργο των Θεσσαλονικιών πεζογράφων. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.

Mazower, Mark (1994). Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων. Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι 1430-1950/μτφρ. Κώστας Κουρεμένος. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Νεχαμά, Ιωσήφ (1990). Θεσσαλονίκη, περιπόθητη πόλη. Αθήνα: Νησίδες.

Νίγδελης, Κωνσταντίνος (2002). Επταπύργιο - Γεντί Κουλέ: πορεία στο χρόνο. Συκιές, Θεσσαλονίκη: Δήμος Συκεών.

Σερέφας, Σάκης (2012). Εδώ: τόποι βίας στη Θεσσαλονίκη. Αθήνα: Άγρα.

Σερέφας, Σάκης (2005). Θεσσαλονίκη σε πρώτο πρόσωπο. Αθήνα: Toubis.

Τομανάς, Κώστας (1997). Δρόμοι και γειτονιές της Θεσσαλονίκης. Αθήνα: Νησίδες.

Χανδρινός, Ιάσονας & Άννα-Μαρία Δρουμπούκη (2014). Η Θεσσαλονίκη κατά τη γερμανική κατοχή, Συλλογή φωτογραφιών Βύρωνα Μήτου. Αθήνα: Ποταμός.

Σχετικά με την Εθνική Αντίσταση

Γληνός, Δημήτρης (1975). «Τι είναι και τι θέλει το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο», Εκλεκτές Σελίδες, Αθήνα: Στοχαστής, σσ.144.

Παπαστράτης, Προκόπης (14.11.1999). «Κατοχή και Αντίσταση» στο Η Ελλάδα τον 20ό αιώνα, 1940-1945, Επτά Ημέρες-Η Καθημερινή, σσ.17-18.

Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Λότη (1992). Τραγούδι για τρεις. Αθήνα:Πατάκης, σσ. 107-108.

Φλάισερ, Χάγκεν (1988). Στέμμα και σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, τ. 2. Αθήνα: Παπαζήσης.

Φλάισερ, Χάγκεν (2000). «Κατοχή και Αντίσταση, 1941-1944» στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΣΤ΄. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σσ. 26.

Πεζογραφήματα - Μαρτυρίες - Απομνημονεύματα

Αλαβέρας, Τηλέμαχος (1998). Ως κυλιόμενος τάπης: διηγήματα. Αθήνα: Καστανιώτης.

Αλμπέρτος, Ναρ (1999). Σαλονικάι, δηλαδή Σαλονικιός. Αθήνα: Νεφέλη.

Αμαρίλιο-Κούνιο, Έρικα (1995). 50 χρόνια μετά... Αναμνήσεις μιας Θεσσαλονικιώτισσας Εβραίας, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.

Βαφόπουλος, Γιώργος (1971). Σελίδες αυτοβιογραφίας, τ. 2ος. Αθήνα:Βιβλιοπωλείον της Εστίας.

Γιακοέλ, Γιομτώβ (1993). Απομνημονεύματα 1941-1943. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.

Δροσάκη, Ελευθερία (1985). Εν Θεσσαλονίκη: από τον πόλεμο, την κατοχή και την αντίσταση. Αθήνα: Οδυσσέας.

Ζησιάδης, Λεωνίδας (1991). Θεσσαλονίκη, όσα θυμάμαι: μία διήγηση. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.

Ιωάννου, Γιώργος (1980). Το δικό μας αίμα. Αθήνα: Κέδρος.

Ιωάννου, Γιώργος (2007). Η πρωτεύουσα των προσφύγων. Αθήνα: Κέδρος.

Καφταντζής, Γιώργος (1999). Το ναζιστικό στρατόπεδο Παύλου Μελά Θεσσαλονίκης όπως το έζησε και το περιγράφει στο ημερολόγιό του ένας όμηρος, ο Λεωνίδας Γιασημακόπουλος, Παρατηρητής.

Καρατζάς, Νίκος (επιμ.) (1990). Η Θεσσαλονίκη των συγγραφέων. Αθήνα: Ιανός.

Μπακόλας, Νίκος (1987). Η μεγάλη πλατεία. Αθήνα: Κέδρος.

Μπουρλάς, Μωϋσής (2000). Έλληνας, Εβραίος και Αριστερός. Σκόπελος: Νησίδες.

Σκαμπαρδώνης, Γιώργος (2008). Ουζερί Τσιτσάνης. Αθήνα: Κέδρος.

Σφυρίδης, Περικλής (1996). Ψυχή μπλε και κόκκινη. Αθήνα: Καστανιώτης.

Χανταλί, Ιάκωβος (1995). Από τον Λευκό Πύργο στις πύλες του Άουσβιτς. Θεσσαλονίκη: Ίδρυμα Ετς Αχαΐμ & Παρατηρητής.

Χριστιανόπουλος Ντίνος (2012). Θεσσαλονίκη ου μ' εθέσπισεν. Αθήνα: Ιανός.

Σχετικά με τη χρήση πηγών στη διδασκαλία της Ιστορίας

Μαυροσκούφης, Δημήτρης (2005). Αναζητώντας τα ίχνη της Ιστορίας: ιστοριογραφία, διδακτική μεθοδολογία και ιστορικές πηγές. Θεσσαλονίκη: Κυριακίδη.

Γλωσσάρι

Αντισημιτισμός: η συστηματική αντίθεση προς την Εβραϊκή φυλή, καθώς και η προσπάθεια περιορισμού της έκφρασής της, φθάνοντας πολύ συχνά στην εχθρότητα, αλλά και σε προσπάθειες και για την εξόντωσή της. Ιστορικά η βιαιότερη έκφραση του αντισημιτισμού υπήρξε το Ολοκαύτωμα των Εβραίων από τη Ναζιστική Γερμανία του Χίτλερ.

Γενοκτονία: η συστηματικά επιδιωκόμενη εξόντωση ολόκληρης φυλής ή τμήματος αυτής σε ορισμένο τόπο. Η εξόντωση είναι συνήθως βίαια μέσω φόνων, απαγορεύσεων, σταδιακής εξαθλίωσης και εξασθένισης. Η Σύμβαση του Ο.Η.Ε. για την πρόληψη και καταστολή του εγκλήματος της ''γενοκτονίας'' στο άρθρον 2 αναφέρει: Εις την παρούσαν Σύμβασιν, ως γενοκτονία νοείται οιαδήποτε εκ των κατωτέρων πράξεων, ενεργουμένη με την πρόθεσιν ολικής η μερικής καταστροφής ομάδος, εθνικής, εθνολογικής, φυλετικής ή θρησκευτικής:

–Φόνος μελών της ομάδος.

–Σοβαρά βλάβη της σωματικής ή διανοητικής ακεραιότητας των μελών της ομάδος.

–Εκ προθέσεως υποβολή της ομάδος εις συνθήκας δυναμένας να επιφέρωσιν την πλήρην ή την μερικήν σωματικήν καταστροφής αυτής.

–Μέτρα αποβλέποντα εις την παρεμπόδισιν των γεννήσεων εις τους κόλπους ορισμένης ομάδος.

–Αναγκαστική μεταφορά παίδων εις ετέραν ομάδαν.

Γκεστάπο: η κρατική μυστική αστυνομία της ναζιστικής Γερμανίας. Εξελίχθηκε σε οργάνωση που έσπερνε τον τρόμο εναντίον κάθε «εχθρού» της ναζιστικής Γερμανίας.

Γκέτο: μία περιοχή όπου άνθρωποι συγκεκριμένης εθνικότητας ή θρησκείας ή άλλου κοινού γνωρίσματος ζουν ομαδικά, υποχρεωτικά, σε ήπια ή έντονη απομόνωση. Η λέξη ιστορικά αναφέρεται σε περιορισμένες οικιστικές ζώνες όπου υποχρεώνονταν, από τους Ναζί, να ζουν οι Εβραίοι σε άθλιες συνθήκες χωρίς πρόσβαση σε βασικά αγαθά. Τα γκέτο αυτά ήταν περιφραγμένα, η έξοδος από αυτά απαγορευόταν, ενώ πολλοί Εβραίοι έχασαν εκεί τη ζωή τους. Το πιο γνωστό ήταν το γκέτο της Βαρσοβίας.

ΕΑΜ: Το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) ιδρύθηκε στις 27 Σεπτεμβρίου του 1941 στην κατεχόμενη Αθήνα, με πρωτοβουλία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΚΚΕ) και με συμμετοχή τριών ακόμη κομμάτων, του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΚΕ), του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας (ΑΚΕ) και της Ένωσης Λαϊκής Δημοκρατίας (ΕΛΔ). Στόχος του ήταν η απελευθέρωση, η ελεύθερη επιλογή της μορφής του πολιτεύματος από το λαό και η συνεργασία με άλλους λαούς κατά των κατοχικών δυνάμεων. Ήταν το πολιτικό σκέλος της αντίστασης.

ΕΔΕΣ: Ο Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος (ΕΔΕΣ) ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη ελληνική αντιστασιακή οργάνωση κατά τη διάρκεια της κατοχής της Ελλάδας. Στόχος του ήταν η απελευθέρωση και η εγκαθίδρυση αβασίλευτης δημοκρατίας. Ιδρύθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου 1941 από τον απόστρατο συνταγματάρχη Ναπολέοντα Ζέρβα. Η οργάνωση κινούνταν στον αντιμοναρχικό πολιτικό χώρο και είχε ανακηρύξει ερήμην ως αρχηγό τον στρατηγό Νικόλαο Πλαστήρα. Σταδιακά ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ συγκρούστηκαν για πολιτικούς και στρατιωτικούς λόγους.

Εθνική αντίσταση: η αντίσταση που πρόβαλλαν οι Έλληνες κατά τη διάρκεια της κατοχής εναντίον των κατακτητών, Γερμανών, Ιταλών και Βουλγάρων. Η κύρια μορφή της αντίστασης ήταν οι αντιστασιακές οργανώσεις που είχαν δράση σε βουνά και πόλεις. Οι οργανώσεις αυτές ξεκίνησαν τη δράση τους από το 1941 και έπειτα, τόσο με ομάδες πολιτών όσο και με ένοπλες αντάρτικες ομάδες.

ΕΛΑΣ: Ο Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ) ήταν το στρατιωτικό σκέλος του ΕΑΜ κατά την τριπλή κατοχή της Ελλάδας. Ιδρύθηκε στις 16 Φεβρουαρίου του 1942. Ουσιαστικά ήταν εθελοντικός αντάρτικος στρατός. Εξέχουσα προσωπικότητα ήταν ο Άρης Βελουχιώτης (Θανάσης Κλάρας) που ανέλαβε αρχικαπετάνιος της μεγαλύτερης και μαζικότερης αντιστασιακής οργάνωσης στην Ελλάδα, στα χρόνια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.

ΕΠΟΝ: Η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ) ήταν οργάνωση νέων που ιδρύθηκε κατά τη διάρκεια της Κατοχής, στις 23 Φεβρουαρίου 1943 και ήταν μέλος του ΕΑΜ. Ιδρύθηκε από τη συγχώνευσή πολιτικών και αντιστασιακών οργανώσεων νέων της εποχής. Τα μέλη της ΕΠΟΝ καλούνταν ΕΠΟΝίτες και ΕΠΟΝίτισσες. Ήταν μία οργάνωση εθνικοαπελευθερωτική, αντιφασιστική και προοδευτική.

Μενορά (Επτάφωτη λυχνία): Η επτάφωτος λυχνία (στα εβραϊκά μενορά) ήταν φωτιστικό σκεύος με επτά λυχνάρια, που έκαιγε αρχικώς στα άγια της Σκηνής του Μαρτυρίου στην έρημο και στη συνέχεια στον Ναό του Σολομώντα. Με τον καιρό έγινε σύμβολο των Ισραηλιτών και της ιουδαϊκής θρησκείας, ενώ σήμερα εμφανίζεται και ως ένα από τα σύμβολα του κράτους του Ισραήλ μαζί με το πεντάκτινο Αστέρι του Δαβίδ.

Νόμοι της Νυρεμβέργης: πρόκειται για σειρά νόμων και μέτρων με αντισημιτικό χαρακτήρα που ψηφίστηκαν από το ναζιστικό κόμμα. Με βάση αυτούς εφαρμόστηκαν μέτρα όπως το κίτρινο άστρο για όλους τους Εβραίους, η συγκέντρωση όλων των Εβραίων σε γκέτο, η απαγόρευση να χρησιμοποιούν μέσα μεταφοράς και να πηγαίνουν σε συγκεκριμένους χώρους κ.ά.

Ολοκαύτωμα: Η λέξη ολοκαύτωμα προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη ὁλόκαυστον, που σημαίνει «πλήρως καμμένη προσφορά θυσίας» σε θεό. Η συνήθης σημασία της λέξης είναι η ναζιστική γενοκτονία. Ο όρος χρησιμοποιείται επίσης από πολλούς με μια πιο στενή έννοια, για να περιγράψει συγκεκριμένα την άνευ προηγουμένου καταστροφή του Εβραϊκού στοιχείου στην Ευρώπη. Ταυτόχρονα χρησιμοποιείται για μαρτυρικά χωριά, ο πληθυσμός των οποίων εξοντώθηκε από τους Γερμανούς.

ΟΠΛΑ: Η Οργάνωση Προστασίας Λαϊκών Αγωνιστών (ΟΠΛΑ) ήταν μια ένοπλη οργάνωση του ΕΑΜ με δράση κυρίως στις πόλεις. Βασικά καθήκοντα των μελών της ήταν να εξασφαλίζουν κάλυψη σε μέλη του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που καταδιώκονταν και έπρεπε να μετακινηθούν, να εξουδετερώνουν/εκτελούν μέλη που θεωρούνταν ύποπτα, με προδοτική δράση, και πολίτες που θεωρούνταν δοσίλογοι και συνεργάτες των κατακτητών. Επίσης, τα μέλη της περιπολούσαν, περιφρουρούσαν σε διαδηλώσεις και προστάτευαν τις συνοικίες όπου έδρευαν.

Στρατόπεδα εξόντωσης: πρόκειται για ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου με σκοπό την εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης. Η κύρια μέθοδος εξόντωσης ήταν οι θάλαμοι αερίων. Παράλληλα, πολλοί άνθρωποι εξοντώθηκαν μέσω εκτελέσεων, ασθενειών, ασιτίας, πορειών θανάτου ή εξαντλητικής εργασίας. Οι κατηγορίες κρατουμένων περιελάμβαναν, εκτός από Εβραίους, πολιτικούς κρατούμενους, αιχμαλώτους πολέμου, τσιγγάνους, ομοφυλόφιλους και γενικώς όσους θεωρούνταν αντίπαλοι του ναζιστικού καθεστώτος. Τα πιο γνωστά στρατόπεδα εξόντωσης της εποχής ήταν: Άουσβιτς ΙΙ, Μπέλζεκ, Κέλμνο, Μαϊντάνεκ, Σομπίμπορ, Τρεμπλίνκα.

Στρατόπεδα συγκέντρωσης: πρόκειται για στρατόπεδα όπου εγκλείεται μεγάλος αριθμός ατόμων συχνά χωρίς δίκη και συνήθως σε καιρό πολέμου. Τα πιο γνωστά στρατόπεδα συγκέντρωσης είναι αυτά που οργάνωσαν οι Ναζί κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, με σκοπό κυρίως τη φυσική εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης αλλά και την κράτηση των αντιτιθεμένων στο ναζιστικό καθεστώς. Στην Ελλάδα τα πιο γνωστά είναι το Στρατόπεδο Χαϊδαρίου στην Αθήνα και το Στρατόπεδο Παύλου Μελά στη Θεσσαλονίκη.

Τάγματα Ασφαλείας: ελληνικές παραστρατιωτικές ομάδες που έδρασαν κατά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, σε ρόλο υποστηρικτικό των Γερμανο-Ιταλο-Βουλγαρικών δυνάμεων κατοχής. Δημιουργήθηκαν από την κατοχική κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη κατόπιν έγκρισης της Βέρμαχτ, με σκοπό τη διατήρηση της έννομης τάξης, κυρίως στην ύπαιθρο, πλήττοντας έτσι και την όποια αντίσταση προέβαλε ο ελληνικός λαός. Συνδέθηκαν με εγκλήματα εναντίον του ελληνικού λαού.

«Τελική λύση»: το σχέδιο των Ναζιστών για την εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης. Συνοπτικά, το σχέδιο περιελάμβανε μεταφορά των Εβραίων σε στρατόπεδα εξόντωσης, άμεση θανάτωση των ασθενών, πολύ νέων και πολύ γέρων και σταδιακή εξόντωση των υπολοίπων μέσω ανεπαρκούς διατροφής και μέσω σκληρής καταναγκαστικής εργασίας.

Ραβίνος: ο εβραίος ιερέας που προΐσταται της ισραηλιτικής κοινότητας και τελεί τις θρησκευτικές τελετές των Εβραίων.

Σοά (Shoah): Η λέξη Σοά, η οποία σημαίνει «καταστροφή» στα εβραϊκά, καθιερώθηκε από τους Εβραίους ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του '40 ως όρος για να περιγράψει το Ολοκαύτωμα. Οι Εβραίοι προτιμούν τον όρο Σοά από τον όρο Ολοκαύτωμα, διότι ο τελευταίος περιλαμβάνει την εθελοντική προσφορά ή θυσία.